Op 30 november kwam het boek ‘Ontsporing‘ uit van Diederik Stapel. Diederik Stapel, de frauderende hoogleraar, beschrijft in dit boek hoe hij tot zijn daden is gekomen, in welke cultuur dit tot stand kwam en wat de gevolgen zijn voor hemzelf (privé) als voor de sociaal psychologische wetenschap.
Stapel kon geen betere promotie voor zijn boek krijgen dan de verklaring die hij een paar dagen voor het verschijnen van zijn boek aflegde. Aan het einde van zijn spijtbetuiging promoot hij – op landelijke televisie – schaamteloos zijn boek. Alles in mij riep me dan ook op om dit boek absoluut niet te gaan lezen.
Enkele dagen later kreeg mijn nieuwsgierigheid toch de overhand. Wat zou hij schrijven? Hoe eerlijk en open zou hij zijn? Op het internet bleek het boek massaal gedownload te worden, want het boek kopen van iemand die ons zo voor de gek heeft gehouden doen we natuurlijk niet.
Kijkje achter de schermen
Uiteraard wilde ik dit boek vooral heel slecht vinden. Een boek van een frauderende hoogleraar die schaamteloos zelfpromotie maakt en zoveel jonge wetenschappers heeft beschadigd, wil je absoluut niet goed vinden. Helaas is het tegenovergestelde waar. Stapel laat ook in ‘Ontsporing’ blijken dat hij een briljante schrijver is, het boek leest als een thriller en binnen enkele dagen had ik het boek uit. ‘Ontsporing’ zet je aan het denken, niet alleen over de daden van Stapel, maar ook over sociaal psychologische fenomenen en de wetenschap in het algemeen. Het is een uniek kijkje achter de schermen; een wereld die voor niet-wetenschappers volledig ontoegankelijk en weinig transparant is. Stapel geeft ons een kijkje in die wereld en toont aan wat er mis is gegaan.
Manipuleren?
Al lezend vroeg ik me af of dit niet weer een poging was van de ex-hoogleraar om ons opnieuw te manipuleren. Ik moest toegeven dat ik na enkele pagina’s bewondering voor de man begon te krijgen, en zelfs begrip voor de situatie waarin hij zat, de druk die hem opgelegd werd. En vanuit verhalen van oud-studiegenoten van me begreep ik maar al te goed hoe iemand tot een dergelijke daad kon komen. Heeft hij me gemanipuleerd? Ik weet het niet.
Het meest heftige stuk vond ik de ontmaskering van Stapel zelf. Hoe hij, op de dag dat hij ontmaskerd werd, de plaatsen bezocht waar zijn zogenaamde onderzoeken plaats hadden gevonden. Hoe hij erachter kwam dat zijn beschreven situatie helemaal niet mogelijk was. En hoe hij in zijn eigen web van leugens vast kwam te zitten. De achtbaan waarin hij daarna terecht kwam en de hetze die tegen hem gestart werd. Terecht vindt hij zelf, want hetgeen hij gedaan heeft is niet te vergeven.
Calvinisme
Enige tijd later kwam ik dit artikel (The Sin of Bad Science) tegen van Simon Kuper op de website van de Financial Times; waarin vergelijkingen worden gemaakt met hoge functionarissen uit andere landen. Die, wellicht nog veel grotere fouten hebben gemaakt dan Stapel, maar ondanks dat toch in functie mogen blijven. De Nederlandse cultuur en met name het calvinisme worden als reden genoemd waarom Stapel zo ontzettend hard moet boeten voor z’n daden.
Verdiende loon
Sommigen vinden het Stapel’s verdiende loon dat zijn boek amper verkocht wordt. Ik niet! Ik heb het boek namelijk met plezier gelezen. Stapel heeft veel foute beslissingen genomen, heeft de wetenschap een loer gedraaid, maar hij is en blijft een briljant wetenschapper en schrijver. Het boek kan ik je van harte aanbevelen: koop het. Het is het waard en het is Stapel’s verdiende loon.
Zuiver de wetenschap
De vraag blijft natuurlijk wat we kunnen doen om de huidige wetenschappelijke cultuur te zuiveren van fraudeurs. Diederik Stapel is zeker niet de enige die zijn data af en toe masseert. Hoe kunnen we fraudeurs aanpakken en de publicatiedruk verminderen? De commissie Levelt doet daar een aantal suggesties voor en de Universiteiten zelf nemen actie, bijvoorbeeld in de vorm van vertrouwenspersonen.
Ik denk dat er meer nodig is. Waarom stellen we geen ‘meld fraude anoniem‘-punt in, in navolging van het succes van meld misdaad anoniem. Een plek, beheerd door een onafhankelijke partij, waar je anoniem je verdenkingen van fraude kan achterlaten. Uiteraard zou dit niet nodig moeten zijn en uiteraard zou je je verdenkingen van fraude direct moeten kunnen uiten bij je collega, maar de cultuur op Universiteiten blijkt helaas niet zo te zijn. Wat mij betreft zijn dit hulpmiddelen bij uitstek om fraudeurs een halt toe te roepen. Zuiver de wetenschap, zodat dit nooit meer gebeurt.
We zijn toch niet allemaal Stapelgek geworden? Wat vind jij van dit idee? Ik ben benieuwd!
Mooi om te zien dat je het boek ook daadwerkelijk hebt gelezen en ook dat je de andere kant van het door veel mensen besmeurde boek durft weer te geven. Helaas is frauderen niet alleen binnen de sociale psychologie aan de orde. Ook binnen de politiek, overheid, bedrijven en andere wetenschapsdisciplines komt dit fenomeen voor. Helaas.
Uiteraard Dirk! We moeten ook niet alleen iets bedenken voor de sociale psychologie maar een oplossing voor alle wetenschaps-disciplines. Het gaat om een cultuurverandering!