Iedereen heeft wel eens zo’n foto van zichzelf gemaakt: je houdt de Eiffeltoren vast tussen duim en wijsvinger, je houdt de toren van Pisa tegen (die anders echt om zou vallen, heus!) of je voet zweeft enkele centimeters boven het hoofd van je broertje, klaar om hem met je reuzenschoen te pletten. In werkelijkheid sta je een flinke afstand van de betreffende toren of je broertje af (tenzij je broertje erg irritant is en jij lenig genoeg om je voet boven zijn hoofd te houden) en is de foto een voorbeeld van optisch bedrog. Ook in films wordt veel gebruik gemaakt van dit fenomeen – denk aan Hagrid in Harry Potter – en zelfs stylistes kennen handige tips om je lichaam langer of slanker te laten lijken. Maar wat is optisch bedrog eigenlijk? Houden onze hersenen of onze ogen ons voor de gek? En wat is het nut?

De Oude Grieken

Onderzoek naar optisch bedrog is al zo oud als de Griekse filosofen. Zij bogen zich over het vraagstuk en ontwikkelden twee theorieën: ofwel de visuele waarneming faalt en de perceptie van de hersenen is correct, of de visuele waarneming is wel goed maar de hersenen kunnen het niet verwerken. Volgens Aristoteles zouden beide theorieën waar kunnen zijn, en recente definities stellen dat optisch bedrog het ‘verkeerd interpreteren van visuele waarneming’ is.

Bij het zien van een optische illusie werken er verschillende delen van de hersenen samen om tot een begrijpelijk beeld te komen. Plaatjes die onmogelijk lijken (zoals die oneindige trap van Escher), ervaren we op het eerste gezicht als kloppend. Pas als we er beter naar kijken, zien we hoe ingenieus de tekening in elkaar zit. De Gestalt-psychologie heeft hier een verklaring voor: namelijk dat de mens geneigd is om naar het geheel te kijken. Zo worden de onlogische elementen genegeerd en wordt er een betekenis aan de illusie gegeven, want wij stervelingen houden nou eenmaal graag van bekende situaties. Kortom: er is niets mis met onze ogen, maar onze hersenen bedriegen ons!

Nut

Het nut van optische illusies is dus om logica te scheppen in een ogenschijnlijk onlogische situatie. Vooral in de filmindustrie wordt hier handig gebruik van gemaakt: Hagrid blijkt in het echt helemaal niet twee keer zo lang als Harry!

En voor de onderzoekers onder ons: je kunt ook heel gemakkelijk je eigen optische illusie maken! (zie deze website). Met wat simpel ouderwets knip- en plakwerk hang jij de Escher uit en houd je zelfs je eigen hersenen voor de gek…