Een mens kan zich van alles bedenken. Graag geven we betekenis aan de wereld om ons heen. Hoe sneller we kunnen voorspellen of een bewegende vlek in een ooghoek een gevaar voor ons bestaan is, hoe beter. Immers, zo vergroten wij onze overlevingskansen. Helaas lijkt het maken van voorspellingen en oordelen over gebeurtenissen om ons heen soms tot belemmerende vermoedens. Zo worden we sneller bang dat een vliegtuig waarmee we vliegen neerstort, dan wanneer we in een auto rijden en we denken dat ons niets kan overkomen. Terwijl de kans op een auto-ongeluk vele malen groter is dan een ongeluk met een vliegtuig! Hoe kan dit? Wellicht heeft het iets te maken met de vele beelden van neergestorte vliegtuigen die frequent over onze beeldbuis flitsen…

Foute vuistregel

Weldegelijk heeft dit iets te maken met hoe frequent we vliegtuigen neer zien storten in spectaculaire en emotioneel geladen filmpjes. Immers, we kunnen zo makkelijk een beeld uit ons geheugen halen van een neergestort vliegtuig. Zo makkelijk zelfs dat we onszelf ervan hebben overtuigd dat het heel waarschijnlijk is dat een vliegtuig zal neerstorten.

De vuistregel die men voor het komen tot een dergelijke voorspelling hanteert, lijkt te zijn:

‘Hoe makkelijker een gebeurtenis uit het geheugen te halen is, hoe groter de kans dat het daadwerkelijk gaat gebeuren.’

Dit is wat door psychologen de beschikbaarheidsheuristiek wordt genoemd.

Het probleem met deze vuistregel is dat niet alles wat makkelijk uit het geheugen naar boven te halen is, kenmerkend is voor de feitelijke situatie op elk moment. Het ene specifieke moment in jouw geheugen waarin je zag dat een vriend zich assertief gedroeg, wil niet per definitie zeggen dat die vriend overal en altijd assertief is.

Soms kan het toepassen van deze vuistregel gevaarlijk zijn. Bijvoorbeeld als dokters alleen diagnoses stellen op basis van ziektebeelden die bij hen makkelijk in gedachten komen. Zeldzame ziektes worden zo over het hoofd gezien, puur en alleen omdat de arts zich het ziektebeeld van de zeldzame ziekte niet makkelijk kan herinneren.

Toch kan de vuistregel juist in dergelijke situaties ook onverwacht goed uitpakken. Zo was er ooit een patiënt waarbij twaalf dokters de verkeerde diagnose hadden gesteld. De dertiende dokter kwam plots met de goede diagnose. Dit was louter en alleen omdat die dokter net klaar was met het schrijven van een boek over de specifieke zeldzame ziekte die de patiënt ook had. Deze dokter verklaarde later eerlijk dat als hij niet recent onderzoek had gedaan naar de zeldzame ziekte, hij de juiste diagnose ook niet had gevonden.

Fout zelfbeeld

Als we naar onszelf kijken en over onszelf oordelen, maken we vaak gebruik van dezelfde vuistregel. Het lijkt misschien alsof we goed ontwikkelde ideeën hebben over onze eigen persoonlijkheid, zoals hoe assertief we zelf zijn, maar vaak komen we een vaststaand beeld over onszelf tekort, aldus psycholoog Markus.

Het zou namelijk weleens zo kunnen zijn dat we oordelen over onszelf baseren op hoe gemakkelijk we voorbeelden van ons eigen gedrag voor de geest kunnen halen. Om te testen of dit waar is hebben Schwarz en anderen in 1991 een slim experiment uitgevoerd, waarin ze verandering aanbrachten in hoe makkelijk het was om voorbeelden van het eigen gedrag te herinneren.

In de ene conditie vroegen ze mensen om zes situaties uit hun geheugen op te halen waarin ze zich assertief gedroegen. De meeste mensen konden met gemak zes situaties bedenken waarin ze bijvoorbeeld een aanbod van een doordrammende verkoper weigerden, en voor zichzelf opkwamen.

In de andere conditie vroegen de onderzoekers om twaalf situaties te bedenken waarin mensen zich assertief hadden gedragen. Deze groep mensen moest hard nadenken om zoveel voorbeelden te bedenken. Daarna werd aan alle participanten gevraagd hoe assertief ze zelf vonden dat ze waren.

Wat bleek? Mensen maakten massaal gebruik van de beschikbaarheidsheuristiek. De groep mensen die zes momenten van eigen assertiviteit moest bedenken vond zichzelf relatief assertief. Immers, het was voor hen vrij makkelijk om zich zes voorbeelden te herinneren. Hierdoor concludeerden ze dat ze dan wel een redelijk assertief persoon moesten zijn.

De mensen in de groep van het bedenken van twaalf eigen voorbeelden van assertief gedrag vond zichzelf relatief weinig assertief. Het was zo moeilijk om op twaalf voorbeelden te komen! “Zo assertief kan ik dan niet zijn,” dachten ze.

Ook andersom werd gevonden dat als mensen zes of twaalf voorbeelden moesten geven van momenten waarop ze niet assertief waren, mensen met zes voorbeelden zichzelf minder assertief vonden.

Wat zegt dit over de kracht van media hypes? En over hot topics in de politiek? Welke oordelen heb je zelf over de wereld om je heen, en waarop zijn die eigenlijk gebaseerd?

Zouden we wellicht een minder angstig bestaan leiden als we ons puur richten op de dingen in onze directe omgeving en directe waarnemingen, zonder overbodige informatie?

Bronvermelding:

Schwartz, N., Bless, H., Strack, F., Klumpp, G., Rittenauer-Schatka, H., & Simmons, A. (1991). Ease of retrieval as information: Another look at the availability heuristic. Journal of Personality and Social Psychology, 61, 195-202.

Een ander interessant en toegepast voorbeeld over de beschikbaarheidsheuristiek is terug te vinden in het artikel ‘Psychologen kunnen gedachten lezen?‘ van mede-auteur Jerre Maas.