Wij zijn visuele wezens. De grijze cellen van ons brein gebruiken zo’n 20% van onze totale energie en een flink deel daarvan gaat op aan de verwerking van visuele input in het filiaal dat zich achter in de hersenen bevindt. Bovendien blijkt zicht het meest gewaardeerd van alle zintuigen. Bij studenten die de vraag voorgelegd kregen een lijst te maken van zintuigen die ze het minst graag zouden verliezen, gaf 75 procent zicht als antwoord. Als er gevaar dreigt, vertrouwen we vooral op onze ogen.

Misschien zijn visuele illusies daarom wel zo fascinerend: ze houden een schending in van het blinde vertrouwen dat we stellen in onze visuele waarneming.

We geloven in dat geval – letterlijk – onze ogen niet.

Soorten illusies

We onderscheiden verschillende soorten illusies. Ze kunnen te maken hebben met ambiguïteit, waardoor het onduidelijk is welk object we waarnemen. Maar er zijn ook illusies waarbij de vorm, de kleur, de lengte of beweging van objecten in het geding is. Er zijn ook illusies waarbij sprake is van regelrechte ongerijmdheden.

De Thatcher illusie

De onderstaande illusie is daarvan een voorbeeld.
Margaret Thatcher was van 1979 tot 1990 Brits premier. Ze introduceerde tijdens haar neoliberale bewind de hardvochtige tucht van de markt, Reagonomics en andere economische Voodoopraktijken, waar we nu de wrange vruchten van aan het plukken zijn.

Maar we hebben ook nog iets anders aan haar te danken; zij schonk haar naam aan een bizarre illusie. Eerst maar een voorbeeld. Op de afbeelding hieronder herkennen we de afgebeelde personen, ondanks dat ze op hun kop staan, wel. De dame in kwestie is Margaret Thatcher. Verder nog een Engelse prins en televisiepresentator David Attenborough. De meneer rechtsonder ken ik niet, maar hij heet Dr. Yan en werkt bij de BBC.



Tot hier is er niets bijzonders. Dat gebeurt pas als we afbeelding omdraaien. Ik ga dat niet doen, omdat ik dan de oplossing verklap.


Klik hier en het gebeurt vanzelf.

Tamelijk bizar…

Waarom zien we dit niet?

De vraag is waarom we dit niet opmerken, zolang we ze ondersteboven zien. Een mogelijke verklaring is dat de mond en ogen meestal de onderdelen zijn waar we naar kijken als we mensen beoordelen. In eerste instantie zien we dus niets vreemds, omdat we geen rekening houden met de context. Draaien we het beeld echter om, dan merken we de context op en blijkt het helemaal niet te kloppen. Vreemd genoeg gaat dit effect weer verloren als we terugkeren naar het oorspronkelijke (omgedraaide) gezicht.

Fusiform Face Area

Nu is dit maar een deel van het verhaal. De Thatcher-illusie kan ons misschien iets leren over hoe ons brein gezichten ‘verwerkt’. Er bestaan namelijk twee opvattingen. De eerste gaat er van uit dat er zoiets bestaat als een deel in het brein dat is gespecialiseerd in gezichten. Een goede kandidaat lijkt de fusiform gyrus te zijn. Dit gebied ligt diep in de hersenen en met fMRI-scans is aangetoond dat gezichten zorgen voor activering. In Engelstalige literatuur noemt men het daarom de fusiform face area (FFA). De rechterhersenhelft speelt een rol bij het herkennen van gezichten in één oogopslag als één geheel, terwijl hetzelfde gebied in de linkerhersenhelft vooral let op details.

Een aanwijzing dat deze cellen gespecialiseerd zijn in gezichtsherkenning is dat mensen bij hersenbeschadiging in dit gebied niet langer in staat zijn gezichten te herkennen. Dit onvermogen noemen we prosopagnosie. Als het vermogen eenmaal verloren is gegaan, nemen andere hersencellen de functie ook niet over. Dat is een mogelijke aanwijzing dat het om sterk gespecialiseerde cellen gaat.

Aan de hand van de Thatcher-illusie zou je kunnen veronderstellen dat we omgekeerde gezichten meer op details beoordelen, (dus vanuit de linker FFA), terwijl we normale gezichten op een holistische manier beschouwen (vanuit de rechter FFA).

Niet alleen gezichten

Maar de Thatcher-illusie werkt niet alleen bij gezichten. Neem de volgende foto. Het is een afbeelding van Halle Maria Berry. Nooit van gehoord, maar na enig googlen wist ik dat het een Amerikaanse actrice is die als eerste kleurlinge een Oscar won.
Ook hier weer: draai het plaatje om en wat ziet je (klik hier)?

Juist… 
Dat wat in eerste instantie een gewone, omgedraaide foto van een mooie vrouw leek, blijkt bij nader inzien toch minder gewoon.

Expertisehypothese

Dat brengt me bij de tweede opvatting over de verwerking van gezichten. Misschien bestaat er toch niet zoiets als een in gezichten gespecialiseerd hersengebied. In dat geval zijn gezichten niet meer dan een specifieke en moeilijke klasse van waarnemingsobjecten die we geleerd hebben te onderscheiden op een hoog specialistisch niveau.

Vandaar dat we dit de expertisehypothese noemen.
Ondersteuning voor deze hypothese is onder andere dat prosopagnosie niet alleen hoeft te leiden tot het onvermogen gezichten te herkennen. Zo verloor een vogelkenner na beschadiging van hetzelfde hersengebied zijn vermogen vogels te herkennen.
En wat blijkt uit verschillende onderzoeken? De fusiform face area is niet alleen actief bij het zien van gezichten, maar ook bij het onderscheiden van de eerder genoemde vogels en bijvoorbeeld ook auto’s.

Het mag duidelijk zijn: onder de waarnemingsexperts bestaat nog geen eenduidig antwoord op bovenstaande vragen. De discussie zal ook nog wel een tijdje aanhouden.

Laten we daarom nog even genieten van de bizarre gewaarwording die de Thatcher-illusie oplevert aan de hand van onderstaand filmpje.

Bronvermelding: BBC.co.uk