Van therapie op een sofa tot een hersenscan in het ziekenhuis, het vakgebied der psychologie is heel breed. Vandaag wil ik je een minder bekende kant laten zien. We gaan kijken naar de donkere kant van mensen en ik zal laten zien dat jij en ik in staat zijn tot slechte dingen.

Martelen.

Mogelijk zelfs moord.

Laten we beginnen in Abu Ghraib, Irak.

Abu Ghraib

In 2003 doken vanuit het niets zeer schokkende foto’s op. Het ging om foto’s van Amerikaanse soldaten in een Irakese gevangenis. In Abu Ghraib, want daar heb ik het over, werd dagelijks lichamelijk en geestelijk gemarteld. Bewakers misbruikten gevangenen op seksuele wijze.

De Amerikaanse regering reageerde kort maar krachtig op de gruwelijke praktijken die de soldaten dagelijks uitvoerden. Dit waren rotte appels die keihard aangepakt moesten worden. Tijdens een rechtszaak tegen een van de bewakers trad Philip Zimbardo op als getuige. Hij had decennia eerder aangetoond dat in een bepaalde omgeving normale mensen kunnen veranderen in sadistische monsters.

Stanford Prison Experiment

Het is 1971. In de kelder van Stanford University, Palo Alto, USA, is een gevangenis nagebootst. Professor Philip Zimbardo wil onderzoeken met welke psychologische stress iemand te maken krijgt wanneer diegene de rol van gevangene of bewaker op zich neemt. Hij verdeelt een groep gezonde mannelijke studenten in twee groepen. De bewakers krijgen een uniform, een spiegelende zonnebril en een wapenstok. Gevangenen moeten hun kleding inwisselen voor een wit laken en zij krijgen een nummer waarmee zij aangesproken worden. Het onderzoek start met het arresteren van de gevangenen en het opsluiten in de cel. De planning is dat het experiment twee weken zal duren.

Het experiment loopt volledig uit de hand en nog voor het einde van de zesde dag worden de gevangenen weer vrijgelaten.

Gedurende de zes dagen vertonen de bewakers meer en meer sadistische trekken. Gevangenen moeten toiletten schoonmaken met hun handen, sommigen krijgen te maken met eenzame opsluiting en de eerste tekenen van seksuele intimidatie zijn zichtbaar.

Overeenkomsten

De overeenkomsten tussen het Stanford Prison Experiment en de gevangenis in Abu Ghraib zijn talrijk. Abu Ghraib lijkt een verergerde versie van het experiment in Palo Alto. Waar de vernedering in Palo Alto stopte bij toiletten schoonmaken met de handen, ging dit in Abu Ghraib verder. Mensen zijn fysiek en mentaal gemarteld. Seksueel misbruikt.

Het lijkt toeval dat de situatie in beide gevangenissen volledig ontspoorde, maar het tegendeel is waar. Er zijn omgevingskenmerken die ervoor zorgden dat de bewakers telkens een stap verder konden gaan in de vernedering van hun gevangenen. In beide gevangenissen werden gevangenen ontmenselijkt, zij werden nummers. Het is makkelijker om iemand kwaad te doen als diegene geen naam heeft, geen persoon is. Ook bij de bewakers verandert iets. Doordat zij allemaal dezelfde outfit dragen worden zij meer anoniem, zij vormen een klein onderdeel van een grotere groep. Hierdoor krijgen zij het gevoel dat zij niet op hun slechte gedrag aangesproken worden.

Milgram

Een ander belangrijk aspect is gezag. Stanley Milgram toonde dit aan door middel van een reeks experimenten. Een proefpersoon nam een geheugentest af bij iemand anders, een acteur, die in een andere kamer zat. Bij elk fout antwoord kreeg de acteur een nep stroomschok van de proefpersoon. Met elk fout antwoord nam het voltage toe, tot een dodelijke hoeveelheid van 450 volt. Bij elke stroomstoot schreeuwde de acteur harder. Hij smeekte de proefpersoon om te stoppen.

Als de proefpersoon twijfelde en wilde stoppen dan moedigde de aanwezige onderzoeker aan om door te gaan met het experiment. De proefpersoon droeg geen verantwoordelijkheid, die lag bij de onderzoekers, zo werd hem verteld. Doel van het experiment was om te zien hoe ver mensen zouden gaan in het geven van de stroomstoten. Vooraf was de inschatting dat minder dan 1% in staat zou zijn de dodelijke stroomstoot te geven. Uiteindelijk lag het percentage veel hoger.

Het bleek dat 66% in staat was om de dodelijke stroomstoot toe te dienen onder toeziend oog en met aansporing van de onderzoeker.

Deze vorm van macht, waarin de verantwoordelijkheid voor de daad bij iemand anders lijkt te liggen, is ook in gevangenissen te zien. Soldaten of bewakers voelen zich niet verantwoordelijk, want er is iemand boven hen die de verantwoordelijkheid draagt.

Je ziet het, of het nu Palo Alto in 1971 is of Abu Ghraib in 2003, onder bepaalde omstandigheden zijn normale mensen in staat tot gruwelijke daden als martelen en moord.

Ik ben daar toe in staat.

Jij bent daar toe in staat.

Bart van der Meer
www.250woorden.nl

Voor deze tekst is informatie uit het boek The Lucifer Effect van Philip Zimbardo gebruikt.