In tijden van ziekte en psychiatrische stoornissen zijn je familie en partner ontzettend belangrijk. Zij bieden steun en zijn er voor je als je er even doorheen zit. Soms hebben familieleden echter een negatieve invloed op het ziekteverloop van de patiënt en soms is die invloed dermate negatief dat de patiënt terugvalt in een depressie of een psychose. In dit artikel leg ik uit hoe die negatieve invloed eruitziet, wat het effect is op de patiënt en wat we eraan kunnen doen.

Invloeden

Psychiatrische stoornissen ontregelen het leven van patiënten op allerlei manieren, van een slechte nachtrust en verminderde eetlust tot hallucinaties en een diepgeworteld gevoel van leegte. De patiënt is niet de enige die last heeft van zijn klachten, het leven van familie en een partner kan ook ontregeld raken door de stoornis. Omgekeerd hebben familie en partner, vanaf nu geschaard onder de term familie, invloed op het gedrag van de patiënt en zijn herstel. Bij een depressie, met meer dan een half miljoen patiënten een van de meest voorkomende stoornissen in Nederland, is de kans op een terugval vele malen groter wanneer de familie zich vijandig opstelt richting de patiënt (Kwon, Lee, Lee & Bifulco, 2006). Een onveilige omgeving wordt veroorzaakt door negatieve communicatie die binnen de psychologie bekend staat als “Expressed Emotion” (EE).

Expressed Emotion

EE is de mate waarin mensen hun emoties uiten richting de patiënt. Het is onder te verdelen in drie categorieën: kritiek, vijandigheid, en emotionele overbetrokkenheid (Hooley, 2007). Onder kritiek verstaan wij uitspraken als “hij slaapt altijd, dat is zo irritant”. Vijandigheid voegt hier een afkeur van de persoon aan toe: “zij is ontzettend lui – ze doet alleen maar iets als ik het drie keer vraag”. Emotionele overbetrokkenheid is de neiging om overdreven beschermend te zijn en een emotionele bemoeizucht te vertonen. Je kunt denken aan een uitspraak als “ik laat hem echt niet alleen, ik maak mij constant zorgen”. Naast deze specifieke uitingen van EE zijn er ook meer algemene aspecten die een rol spelen. Familieleden die hoog scoren op EE schrijven meer zelfcontrole toe aan de patiënt (Hooley & Campbell, 2002). Volgens dergelijke families hebben patiënten zelf controle over hun situatie en zij zijn dus in staat om iets aan hun negatieve levensomstandigheden te doen, zelfs als dit buiten bereik van de patiënt ligt.

De vijandigheid en toegeschreven zelfcontrole aan patiënten binnen families heeft natuurlijk effect op de patiënt. Onderzoek toont aan dat patiënten uit een vijandige hoog EE-familie meer stress ervaren dan patiënten uit een veiligere laag EE-familie (Kazarian, Malla, Baker, & Cole, 1990). De stress wordt met name veroorzaakt doordat familieleden minder tolerant en meer opdringerig zijn, en doordat zij hogere verwachtingen hebben van de patiënt. Het lijkt logisch dat vrienden ook een dergelijke negatieve invloed kunnen hebben op de patiënt. Het tegendeel is waar. Renshaw toonde in 2007 aan dat de invloed van familie op de patiënt vele malen groter is dan die van belangrijke vrienden. Misschien dat familie meer persoonlijke kritiek uit dan vrienden, maar het is ook mogelijk dat het samenwonen met familie of een partner zorgt voor een sterkere beïnvloeding dan je van vrienden verwacht. Kort gezegd: we weten het nog niet.

Oplossingen

Gelukkig is er een oplossing voor de soms schadelijke invloed van families. De familie, met de patiënt erbij, kan informatie over de stoornis krijgen, waardoor zij meer begrip krijgen voor de klachten van de patiënt. Ook is het mogelijk om een training in communicatie en probleemoplossend denken te volgt.

Het lijkt nu alsof familie altijd een vijandige omgeving tot stand brengt. Uiteraard ligt dit anders. Families zijn belangrijke steunbronnen, met de zorg voor en bezorgdheid om de patiënt. Soms is de bezorgdheid echter te groot en voor een kwetsbaar persoon die met een psychiatrische stoornis worstelt, kan dit veel stress veroorzaken. Als laatste wil ik benadrukken dat de patiënt zelf ook een rol speelt in de negatieve communicatie. Zoals Watzlawick decennia geleden al zei: het is onmogelijk om niet te communiceren. Je mond houden en de kritiek van familie over je heen laten komen is ook communicatie.

Bronnen:
Hooley, J.M. (2007). Expressed Emotion and Relapse of Psychopathology. Annual Review of Clinical Psychology, 3, 329 – 52

Kazarian, S. S., Malla, A. K., Baker, B. & Cole, J. D. (1990). Comparisons of two expressed emotion scales with the Camberwell family interview. Journal of Clinical Psychology, 46, 306 – 309

Hooley, J.M. & Campbell, C. (2002). Control and controllability: beliefs and behavior in high and low expressed emotion relatives. Psychological Medicine, 32, 1091 – 1099

Kwon, J.-H., Lee, Y., Lee, M.-S. & Bifulco, A. (2006). Perceived criticism, marital interaction and relapse in unipolar depression – findings from a Korean sample. Clinical Psychology and
Psychotherapy, 13, 306 – 312