Volstaat het niet om te zien dat een tuin mooi is, zonder te moeten geloven dat er achterin nog feeën zitten ook?

Dit citaat van Douglas Adams (1952 – 2001), een Engelse sciencefictionschrijver, is het motto van het boek van Richard Dawkins ‘God als Misvatting’. Dawkins is een fervent godsdienstbestrijder die met bijna religieuze ijver zijn atheïstische boodschap uitdraagt. Zijn boodschap vindt in West-Europa navolging. De secularisatie neemt nog steeds toe. In het Midden-Oosten leek de Arabische Lente aanvankelijk politiek despotisme en religieus dogmatisme te verdrijven. Maar inmiddels hangt daar het inktzwarte spookbeeld van een middeleeuws kalifaat boven de regio. De rechten van wie niet tot de eigen religieuze groep behoort worden systematisch vertrapt en vrouwen zijn gedegradeerd tot onzichtbare, tweederangs burgers. Bovendien heeft dit regime een grote aantrekkingskracht op bepaalde groepen in West-Europa opgegroeide jonge moslims. Na decennia waarin religie inderdaad op zijn retour leek, is het vandaag de dag juist ‘hot’.

De aantrekkingskracht van het geloof

Waarom geloven mensen eigenlijk? Wat verklaart het succes van religie en blinde gehoorzaamheid aan onzichtbare machten die gebaren en rituelen vereisen om gunstig gestemd te worden? Zijn er psychologische mechanismen aanwijsbaar die mensen tot het aanhangen van religie aanzetten? Voor religie is in ieder geval een zekere kritische massa nodig. Als één persoon dingen ziet of hoort die er niet zijn, luidt de diagnose schizofrenie. Als een groep hetzelfde hoort of ziet, dan heet het een religieuze ervaring.

Volgens primatoloog en psycholoog Frans de Waal is er sprake van een universeel psychologisch verschijnsel. Er is geen mensengroep die niet op enig moment in hun geschiedenis een vorm van religie heeft ontwikkeld. Dit universele karakter duidt erop dat het blijkbaar zit ingebakken in psychologische setup van de mens. De Waal noemt dit in ‘De bonobo en de tien geboden’ het belang van binding dat de overlevingskansen van de groep vergroot. Volgens hem is het niet de religie die moraal heeft gebracht, maar heeft religie de al aanwezige moraal overgenomen en tot een systeem gemaakt: ‘Zo bezien was het niet God die de moraal bij ons introduceerde, maar eerder andersom. God is op zijn troon gezet met als doel ons te helpen leven zoals we dachten dat het moest’. ‘Primitieve’ samenlevingen hebben goden die dichtbij staan en naarmate samenlevingen groter en gecompliceerder worden, neemt ook de behoefte aan ‘grotere’ en vooral machtigere goden toe. Vandaar de moraliserende God die we tegenkomen in de grote monotheïstische godsdiensten?

Wat verklaart dan de aantrekkingskracht van godsdienst? Hierboven heb ik al het aspect van binding genoemd; het geeft een positief groepsgevoel. Dat wordt bovendien versterkt door gezamenlijke rituelen en feestdagen en geboden en verboden op het gebied van voedsel, drank, hygiëne, seks en lichaamsverzorging. Binnen de groep zorgt dit voor eenheid en naar andere groepen voor onderscheid. De schrijver V.S. Naipaul schreef al in 1981 in ‘Among the believers’ over het opkomend moslimfundamentalisme en liet zien dat het verlangen naar een strenge interpretatie van het geloof voortkwam uit het gevoel van verlies van eigen waarden en cultuur die in hoog tempo werden vervangen door westerse waarden en vooral het Amerikaanse McDonald’s-imperialisme.

De dood en het leven – existentiële vragen

Natuurlijk zijn er ook nog andere redenen waarom religie aantrekkelijk is en die het succes verklaren. Existentiële vragen bijvoorbeeld. Mensen weten dat ze sterven. Angst voor de dood kan onderdrukt worden door een hiernamaals. Vanuit psychologisch oogpunt is dit hiernamaals trouwens een meesterzet. Er bestaat namelijk geen controlemechanisme om de effecten van een goed en godsvruchtig leven te toetsen. De onzekerheid blijft tot het laatste moment. Het enige wat helpt is nog meer geloven, nog meer overgave en onderwerping.
Sommige mensen gaan daarin zover dat het een dwangmatig karakter aanneemt.

Dit doet enigszins denken aan het werk van de behaviorist Skinner. In onderzoeken naar duiven gebruikte hij een toestel waar met onregelmatige tussenpozen voedsel uitkwam, zonder dat het iets met het gedrag van de vogel te maken had. De vogels brachten het voer daarop in verband met gedrag dat ze zojuist hadden vertoond. Op die manier gingen ze steeds hardnekkiger die ‘rituelen’ uitvoeren.

Niet alleen angst voor de dood speelt trouwens een rol. Ook angst voor de werkelijkheid. De wereld zoals wij die waarnemen is complex, het levenspad niet altijd even aangenaam en wie de oneindigheid van de kosmos tot zich laat doordringen voelt – op zijn minst – de nietigheid van het eigen bestaan. De gedachte dat er een God in die oneindigheid schuilt die het goed met ons voor heeft, kan dan een grote troost zijn.

Daarbij heeft godsdienst het voordeel dat het een ‘totaalpakket’ is. Het verklaart alles en doet dat op betrekkelijk eenvoudige wijze. Er wordt niet naar bewijsvoering gevraagd (tenzij je in gesprek raakt met Richard Dawkins). Het enige wat je hoeft te doen is geloven. Dat vereist overgave en (zelf)suggestie, want er zitten natuurlijk nogal wat ongerijmdheden in het pakket. Bekend is dat sommige mensen gevoeliger zijn voor suggestie dan anderen. De psycholoog Philip Zimbardo daarover: ‘Sommige mensen reageren, als ze diep onder hypnose zijn, na een bepaalde suggestie met ingrijpende veranderingen in hun perceptie, herinnering, motivatie en gevoel van zelfcontrole’.

Beneveling, extase en zelfbedrog: Dionysos, heilige Theresa en vliegende schotels

Dit brengt me bij een ander aspect dat een rol speelt bij religie: extase en beneveling. Frans de Waal noemt de rol van drank: ‘Van wijn en bier wordt van oudsher gedacht dat ze het lichaam versterken, maar ze voeden ook de verbeelding. In een vlaag van zelfoverschatting, die typisch is voor dronkaards, gingen onze voorouders zichzelf mogelijk als onoverwinnelijk beschouwen en keken ze verder dan hun onmiddellijk bestaan. Die connectie met een veranderde geestestoestand is nog altijd zichtbaar in de rol die drank speelt in godsdienstige rituelen…’ En, hoewel het vloeken in de kerk lijkt, heeft religieuze extase ook een erotisch aspect. Kijk maar naar de extase van de heilige Theresa van de Italiaanse barokkunstenaar Bernini. Dionysos is nooit ver weg…

Een andere interessante verklaring voor het succes en vooral het voortbestaan van religie komen we tegen bij de sociaal-psycholoog Leon Festinger. In ‘When prophecy fails’ beschrijft hij de lotgevallen van een huisvrouw uit Chicago, Dorothy Martin. Zij experimenteerde met automatisch schrijven en had op die manier een bericht ontvangen dat een vliegende schotel van de planeet Clarion haar en haar volgers zou komen ophalen waarna de aarde ten onder zou gaan in een grote zondvloed. Dit bleef niet zonder gevolgen. Mensen zeiden hun baan op, gaven bezit weg, verbraken hun huwelijk en wat al niet meer en gingen op 21 december 1954 naar de afgesproken plek.

Het vervolg laat zich raden: de vliegende schotel verscheen niet op het afgesproken tijdstip. De schotel verscheen helemaal niet, maar de mensen bleven geduldig wachten. Om vier uur die nacht kreeg Martin tenslotte een bericht van Clarion. De bewoners van de verre planeet waren zo onder de indruk van de opofferingsgezindheid van Martin en haar volgers, dat ze hadden besloten de aarde te sparen.
De moraal van dit verhaal? Martin en haar volgers hadden zo veel opgeofferd dat het geen optie was om terug te krabbelen door te verklaren dat ze het bij het verkeerde eind hadden; een typisch geval van cognitieve dissonantie. Dit kon alleen opgelost worden door te zorgen voor een consonante verklaring waarmee de profetie van kracht bleef en gezichtsverlies voorkomen werd. Het positieve ‘bericht’ van Clarion voorzag gelukkig in beide.

Bronnen:

Richard Dawkins – God als misvatting (Nieuw Amsterdam / 2009)

Frans de Waal – De bonobo en de tien geboden (Atlas Contact / 2013)

V.S. Naipaul – Among the believers – an islamic journey (André Deutsch / 1981)

Philip Zimbardo (e.a.) – Psychologie (een inleiding) (Pearson Benelux / 2013)