Zintuiglijke waarneming is een belangrijk aspect van ons dagelijks leven. De klassieke vijf zintuigen zijn zien, horen, ruiken, voelen en proeven. Elk van deze zintuigen heeft een bepaalde plek in het brein en in principe komt informatie vanuit elk zintuig apart binnen in het brein. Vervolgens vindt in het brein een integratie plaats van al deze zintuiglijke informatie. Bij een aantal mensen in de wereld is iets bijzonders aan de hand wat betreft de zintuigen: de zintuiglijke modaliteiten lopen wel heel erg in elkaar over. Zo zijn er mensen die namen kunnen proeven en bepaalde kleuren waarnemen bij het zien van bepaalde letters en/of cijfers. Dit fenomeen heet synesthesie en roept veel discussie op in verschillende wetenschappen.

Wat betekent synesthesie?

Synesthesie komt uit het Grieks: “syn” betekent samen of tegelijkertijd, en “esthesie” betekent gevoel of zintuigfunctie. Schattingen van het aantal mensen met synesthesie lopen uiteen van 1 op 500 tot 1 op 25000 mensen, afhankelijk van de precieze gehanteerde definitie van synesthesie. Er is veel discussie in hoeverre dit fenomeen echt is. Eén van de criteria voor synesthesie, opgesteld door de neuroloog Richard Cytowic, is dat wat synestheten vermelden wat betreft hun waarneming onvrijwillig en over de jaren heen consistent moet zijn. Bijvoorbeeld, als iemand nu zegt dat het cijfer 5 wordt waargenomen als een bepaalde kleur groen en diegene krijgt het cijfer 5 over enkele jaren zonder waarschuwing weer aangeboden, dan dient diegene weer dezelfde kleur groen te rapporteren.

Experimenten

Er zijn verschillende experimenten ontwikkeld om synesthesie te onderzoeken. Een veel besproken experiment is weergegeven in de afbeelding hieronder. Het linkerplaatje met alle cijfers in het zwart is wat aan alle participanten gepresenteerd wordt. De opdracht is om de 2-tjes zo snel mogelijk te vinden. Niet-synestheten zien alle cijfers in het zwart, en doen er vrij lang over om de 2-tjes te vinden. Maar “echte” synestheten zullen een veel snellere reactietijd laten zien. Zij zien de 2-tjes direct omdat deze een andere kleur hebben. Ook zullen zij direct een driehoekig patroon zien. Het kleurverschil hoeft overigens niet altijd groen-rood te zijn zoals op het rechterplaatje: dit is puur een voorbeeld om het verschil in (snelheid van) waarneming te illustreren.

Andere mogelijke experimenten zijn met letters of muzieknoten. Zoals met alle experimenten die met de zintuigen te maken hebben, zijn de visuele functies het makkelijkst te testen. Is er een neurologische verklaring voor synesthesie? Allereerst moet gezegd worden dat synesthesie als (tijdelijk) fenomeen kan vóórkomen bij mensen die LSD gebruiken of kan ontstaan als gevolg van bepaalde typen hersenbeschadigingen. In die gevallen kan de oorzaak vastgesteld worden. Maar hoe zit het met gezonde mensen die synestheet zijn? Hoe ontstaat dat dan?

Verklaring

Uit de literatuur blijkt dat synesthesie niet gelimiteerd is tot bepaalde nationaliteiten of etnische groepen, maar wel in bepaalde families meer voorkomt dan in andere. Er lijkt dus een genetische basis te zijn en er zijn naar schatting meer vrouwen dan mannen met synesthesie. Voor deze bevindingen wordt als verklaring geopperd dat synesthesie gelinkt is aan het X-chromosoom, maar er moet meer onderzoek gedaan worden om dit definitief vast te stellen. Wat het brein betreft, heeft de theorie van “cortical cross-activation” een grote aanhang. Deze theorie wordt geïllustreerd door het plaatje van een brein hieronder (links is voor, rechts is achter). Het groene stukje is het stuk van het brein dat letters en woorden herkent wanneer onze ogen die zien. Vlak ernaast is een rood gedeelte. Dit stuk wordt V4 genoemd en hier worden kleuren als zodanig herkend. De theorie van “cortical cross-activation” houdt in dat dat bij activatie van het groene gedeelte, het rode gedeelte ook automatisch geactiveerd wordt terwijl deze niet op zichzelf gestimuleerd wordt (bij het zien van zwarte vijfjes en tweetjes bijvoorbeeld). Deze twee hersengebieden zouden dus te veel connecties met elkaar hebben bij mensen met synesthesie.

Dezelfde “cortical cross-activation” lijkt ook op te treden bij andere vormen van synesthesie, bijvoorbeeld tussen gebieden die betrokken zijn bij het verwerken van geluiden en het verwerken van smaak. Een theorie achter deze theorie is dat alle baby’s worden geboren met zeer veel verbindingen en connecties tussen verschillende hersengebieden. In de loop der jaren vindt “pruning” plaats: het proces waarbij verbindingen zwakker worden en de zintuiglijke modaliteiten als het ware zelfstandiger gaan functioneren. Het idee is dat bij synestheten deze “pruning” niet of zeer weinig plaatsvindt. Het is duidelijk dat er meer onderzoek moet worden verricht naar synesthesie, het brein en genetica om meer inzicht te krijgen in de werking en de oorzaken van synesthesie. Ook is er nog veel discussie in hoeverre synesthesie een “stoornis” is (synestheten hebben opvallend vaak last van migraine) of juist een “talent” (synesthesie komt opvallend vaak voor in creatieve beroepen zoals schrijvers en componisten). Hoe denk jij hierover?

Bronnen:
Robertson, L.C. & Sagiv, N. (2005). Synesthesia. Perspectives from Cognitive Neuroscience. New York: Oxford University Press.

Blackmore, S. (2010). Consciousness. An Introduction (2nd edition). London: Hodder Education.