Hoe zwaar weegt een kleur?

Je hoeft geen synesthesist te zijn om geel minder gewichtig te vinden dan ultramarijn. Geel is een flierefluiter, een zwever; ultramarijn zwaar op de hand. Daar valt niet veel mee te lachen. Gewicht heeft dus te maken met licht en donker.

Vandaar dat we zwart als een zware kleur ervaren en wit als een uitgesproken lichtgewicht.
En nu we het dan toch over het gewicht van zwart hebben: de waarnemingspsychologe Paola Bressan beweert in haar boekje ‘De kleur van de maan’ (Ambo /Amsterdam – 2009) dat kleuren effect hebben op de gevoelens, het humeur en gedrag van mensen: ‘Een zwarte koffer wordt bijvoorbeeld als zwaarder ervaren dan een identieke koffer in wit. Aangetoond is dat het ook daadwerkelijk vermoeiender is de zwarte koffer te dragen dan de witte’.

De donkere kant van zwart

Zwart heeft een beroerde reputatie. Dat werd in de jaren tachtig bevestigd in onderzoek van Mark G. Frank en Thomas Gilovich. Ze onderzochten of teams met een zwarte outfit meer overtredingen maakten in de National Football League (Amerikaans voetbal) en de National Hockey League (ijshockey). Eerst lieten ze een aantal personen een beoordeling geven van de kleding van de verschillende teams. Op een schaal moesten deze personen aangeven hoe ze de kleding waardeerden op de volgende criteria: goed/slecht, timide/agressief, aardig/gemeen en zwak/sterk.
Teams met zwarte kleding werden unaniem beoordeeld als slecht, agressief en gemeen, maar ook als ‘sterk’. Dit komt overeen met een andere associatie die zwart oproept. Want behalve de negatieve associaties die ik heb genoemd, kennen we dragers van zwart ook vaak gezag, wijsheid en objectiviteit toe. Denk maar aan de toga’s van rechters en professoren.

Wat bleek? De teams met zwarte uniformen werden significant vaker bestraft. Kwam dat door de zwarte outfit en de negatieve invloed daarvan op het gedrag van de spelers? Of lagen daar (ook) andere oorzaken aan ten grondslag? Misschien associeerden de scheidsrechters zwart met kwaad en agressie en waren ze eerder geneigd om een overtreding van het zwart geklede team te bestraffen. Ook niet ondenkbaar: de zwarte outfit riep meer agressie op bij de tegenstanders, maar de bevooroordeelde scheidsrechters hadden alleen maar oog voor de overtredingen van de zwarte spelers.

Om na te gaan of de strafgegevens berustten op vooroordelen (bias) van de scheidsrechters, werd een vervolgonderzoek opgezet. In een video maakten spelers met zwarte kleding dezelfde overtredingen als spelers met witte. Scheidsrechters en studenten bleken inderdaad eerder geneigd om de spelers in zwart te bestraffen dan die in wit. Blijkbaar was de associatie tussen de kleur zwart en gemeen en agressief gedrag gemakkelijk gelegd en ‘zagen’ ze eerder overtredingen die ze bij de in wit geklede spelers eerder door de vingers zagen.

De andere kant van zwart

Een zwart oppervlak reflecteert geen licht, maar absorbeert dit slechts. Een kosmisch zwart gat trekt alles naar zich toe, zelfs het licht. Wie zwarte kleding draagt geeft daarmee aan alle energie zelf nodig te hebben; het sociale leven staat op een laag pitje. Vandaar misschien de keuze voor zwart als kleur van rouw. De verklaring heeft waarschijnlijk eerder een symbolische dan psychologische kern van waarheid, maar ook dat zegt iets over onze beleving van een kleur.

Toch heeft zwart ook een andere kant. Het straalt in de toga van de rechter of professor gezag, objectiviteit en wijsheid uit. Leden van een symfonieorkest treden in het zwart op. Dat leidt minder af van waar het om gaat: de muziek. Zwart geeft in deze situaties ook de ernst van de ceremonie weer. Want laten we wel wezen; zwart is bepaald niet het lachebekje onder de kleuren en relativeren is evenmin een sterke kant, maar het laat zeker niet met zich spotten.
Zwart heeft en geeft status. In de westerse cultuur leggen we meestal eerst het verband met angst en rouw en daarna met macht en gezag, maar in Aziatische culturen is het juist exclusief verbonden met macht, adel en rijkdom. In judo en andere oosterse vechtsporten is de zwarte band een teken bij uitstek van bekwaamheid en aanzien. Beginners dragen wit, de kleur van dienstbaarheid, naïviteit en jeugd.

Zwart symboliseert juist de combinatie van alle kleuren in het universum, waaruit alle kleuren ontspringen en waaruit een regenboog ontstaat. De zwarte band geeft aan dat de geest en het lichaam samenkomen en er sprake is van versmelting van het zelf en het universum.
Dat klinkt gewichtig en om nu niet zelf te gaan zweven en in de buurt van huis te blijven: een schilderij waarin ernst, status en macht in combinatie met zwart schitterend tot uitdrukking komen is ongetwijfeld ‘De Staalmeesters’ van Rembrandt.

We zien zes heren in stemmig zwart. Rembrandt koos een laag perspectief. Onze ooghoogte komt ongeveer overeen met het tafelblad. We kunnen daardoor niet op de tafel kijken. Wat daar ligt en besproken wordt gaat ons niets aan.

De figuren zijn op een rij geplaatst en vormen een aaneengesloten zwart front dat ons niet echt met open armen ontvangt. Binnen zonder kloppen is er hier niet bij. De tweede man van links richt zich zelfs op en lijkt op het punt te staan te vragen wat we komen doen. Zonder overdrijven kunnen we stellen dat de aanwezigheid van deze mannen intimiderend is. Dat hangt samen met de compositie, verdeling van volumes, maar vooral de kleur.

Zwart, wit, logo en distinctie

Roep zwart, en wit ligt op loer. Ze hebben elkaar nodig. Deze woorden zijn leesbaar doordat ze zwart zijn op een witte (nou ja, licht grijze) ondergrond. Andere combinaties zijn ook mogelijk, maar zwart op wit vormen het oerpatroon. Simpel, overzichtelijk en net als de in zwart geklede leden van het symfonieorkest leidt de kleur niet af van de inhoud van de tekst. Hierboven schreef ik iets over status en intimidatie. Voeg deze begrippen samen en je krijgt ‘gedistingeerd’.

Ontwerpers van logo’s snappen dat ook. Niet ieder bedrijf of iedere instelling leent zich voor een logo in zwart-wit. Sommige bedrijven willen ‘spetteren’ en aandacht trekken; andere willen laten zien dat ze niet duur of exclusief zijn. Sommige hebben daar allemaal lak aan. Ze zijn wars van effectbejag, hoeven niet te spetteren en willen vooral niet de indruk wekken goedkoop te zijn. Dat doen ze door te kiezen voor eenvoud: zwart-wit.

Kijk eens naar het logo van de Bijenkorf. Simpele letter, simpele kleuren en al decennia vrijwel ongewijzigd. Het is een statement: wij weten wie we zijn en waar we voor staan. Wij staan boven de waan van de dag.

Zou het daarom zijn dat in het bijzonder bij logo’s van culturele instellingen het gebruik van zwart-wit in combinatie met een rechttoe rechtaan letter zo vaak voorkomt? Het staat immers voor ‘klasse’, ‘verfijning’, ‘cultuur’, ‘goede smaak’ etc. en laat dat zien door (bestudeerde?) eenvoud.

Hieronder een greep uit de logo’s van enkele culturele instellingen in mijn woonplaats Rotterdam: