In het eerste deel van mijn verhaal over de effecten van alcohol op het brein heb ik het gehad over effecten op de hippocampus en de frontaalkwab. Veranderingen in deze hersengebieden, zelfs bij eenmalig en recreationeel alcoholgebruik, leiden tot concentratie- en geheugenproblemen als ook tot problemen in het controleren van ons eigen gedrag (zoals impulsiviteit en verminderd beoordelingsvermogen). Alcohol kan de hersenen doen krimpen (atrofie). Vooral de frontaalkwab is gevoelig voor atrofie. Hoe groter de alcoholconsumptie, hoe groter de schade en hoe meer cognitieve problemen en gedragsproblemen. Het lijkt dus een open deur om te stellen dat in het geval van alcoholverslaving de effecten nog breder en blijvender zijn dan beschreven in deel I.

Wernicke-Korsakoff

Velen van jullie zullen vast wel eens gehoord hebben van het syndroom van Wernicke-Korsakoff. Dit syndroom staat bekend om ernstige en blijvende geheugenstoornissen, vaak als gevolg van langdurig problematisch alcoholgebruik. De acute fase van het syndroom, ooit beschreven door dokter Wernicke, bestaat uit plotse verwardheid en problemen in de motoriek en coördinatie.

De eigenlijke oorzaak hiervan is een tekort aan thiamine, oftewel vitamine B1. Thiamine is een stofje dat belangrijk is voor de toevoer van suiker naar het brein, zodat die optimaal blijft werken. Een tekort aan thiamine kan meerdere oorzaken hebben, maar wordt vaak in verband gebracht met alcoholmisbruik. Enerzijds wordt minder thiamine opgenomen door het lichaam via een verminderde eetlust, maag-darmstoornissen en leverproblemen. Anderzijds wordt extra thiamine verbruikt bij het verwerken van alcohol. Het lichaam kan niet zelf thiamine aanmaken, waardoor een alcoholverslaving een ideale voedingsbodem biedt voor een tekort. Een thiaminetekort zorgt dat de hersenen minder voedingsstoffen aangeleverd krijgen, waardoor verschillende hersengebieden beschadigd kunnen raken en er ook bloedingen kunnen optreden.

Meer dan de helft van de mensen die het syndroom van Wernicke overleven, komen in de chronische fase van het syndroom (Korsakoff). Vaak wordt dan pas een diagnose gesteld, omdat het syndroom van Wernicke zonder opvallende symptomen kan verlopen. Bij het syndroom van Korsakoff is er sprake van ernstige blijvende geheugenstoornissen (zoals het niet meer kunnen opslaan van nieuwe informatie of niet meer weten waar men vroeger gewoond heeft) die vooral in verband worden gebracht met beschadigingen in de thalamus (zie figuur 1). Daarnaast is er ook sprake van desoriëntatie in de tijd, planningsproblemen, een veranderd gedragspatroon en zeer beperkt inzicht in de eigen beperkingen. Begeleiding van deze mensen zal altijd noodzakelijk blijven, er is geen genezing mogelijk.

Hepatische encephalopathie

Een andere hersenaandoening die in verband wordt gebracht met alcoholmisbruik, is hepatische encephalopathie. “Hepatisch” verwijst naar de lever, “encephalopathie” betekent een ziek brein. Ernstige leverstoornissen, bijvoorbeeld levercirrose (onherstelbaar beschadigd leverweefsel), kunnen leiden tot hersenschade, dat vervolgens weer leidt tot onder andere concentratie- en geheugenstoornissen, stemmings- en gedragsproblemen. De lever is belangrijk om het lichaam te ontdoen van giftige stoffen, zoals alcohol. Een bepaald soort cellen, namelijk astrocyten, zijn hierbij eveneens belangrijk. Voor een gezond brein is het dus belangrijk dat de lever goed zijn werk kan doen. Bij hepatische encephalopathie ontstaan afwijkingen in de astrocyten, wat een ingewikkeld proces in gang zet met als resultaat verminderde levercellen, wat vervolgens kan leiden tot een vervette lever. Hierdoor kan de lever minder goed zijn werk doen, waardoor er meer giftige stoffen in het lichaam aanwezig zijn en uiteindelijk ook in het brein terechtkomen.

Traumatisch hersenletsel

Dan kan er ook nog hersenschade optreden als gevolg van traumatisch hersenletsel. Alcoholgebruik kan het risico op een ongeluk flink verhogen. Zoals in deel I uitgelegd, veroorzaakt alcohol schade in de frontaalkwab, wat kan leiden tot verminderd beoordelingsvermogen en impulscontroleproblemen. Agressiviteit en verkeersongelukken kunnen het gevolg zijn. Dit kan zelfs bij eenmalig ernstig alcoholgebruik.

Bij problematisch alcoholgebruik en alcoholverslaving zijn bepaalde problemen, zoals concentratie- en coördinatieproblemen blijvend als gevolg van blijvende hersenschade, ook als de persoon in kwestie niet dronken is. Deze blijvende problemen verhogen het risico op ernstige valpartijen met een traumatisch hersenletsel als gevolg. Wat bij alcoholverslaafden relatief vaak voorkomt is een subduraal hematoom als gevolg van een hoofdtrauma. Dit is een bloeding tussen de hersenvlies en de hersenschors (zie figuur 2). Een dergelijke bloeding kan druk uitoefenen op de hersenen, waardoor verdere hersenbeschadiging ontstaat met allerlei andere problemen (zoals bewustzijnsstoornissen) als gevolg.

Conclusie

Deel I en II samengenomen, kan geconcludeerd worden dat alcohol op verschillende manieren een schadelijke werking heeft op het brein. Enerzijds direct, vooral via de hippocampus en frontaalkwab, maar ook indirect, bijvoorbeeld via leverstoornissen bij chronische alcoholproblemen. Zelfs eenmalig alcoholgebruik kan al schadelijk zijn voor het brein. Maar hoe vaker en meer je drinkt, hoe groter de kans op blijvende hersenbeschadigingen. Zoals ik deel I begon, zijn er aanwijzingen dat helemaal geen alcohol nuttigen niet per se gezonder is dan gematigd drinken. Het enige dat nog hoeft te gebeuren, is overeenstemming bereiken over de betekenis van “gematigd”. En zo ver zijn we nog lang niet.

Bronvermelding:
Kessels, R., Eling, P., Ponds, R., Spikman, J., & van Zandvoort, M. (2012). Klinische neuropsychologie. Amsterdam: Boom.

Schepers, B. (2007). Doet alcohol je brein écht krimpen? (deel II). Neuron, 12(4), 154-157.