Ik ben geen vaste kijker van “Zomergasten” (VPRO), maar sommige afleveringen vind ik toch wel interessant en blijven me bij. Zoals de laatste Zomergast van dit jaar, de Belgische psychiater en filosoof Damiaan Denys. Hij is werkzaam in het Academisch Medisch Centrum waar hij diepe hersenstimulatie (DBS) toepast. DBS is een onderwerp dat steeds vaker in de actualiteit staat. Zo stond DBS centraal in het programma “Operatie Live” in november 2014 en werd er ook kort bij stil gestaan in het programma “Geef om je hersenen” in april 2015.Vanuit mijn studie heb ik er ook het een en ander over geleerd. Waarom komt er steeds meer aandacht voor DBS? En wat is het eigenlijk?

Medische toepassing

DBS is een behandeloptie voor bepaalde neurologische en psychiatrische aandoeningen. Door middel van neurochirurgie wordt een elektrode in een bepaalde diepgelegen hersenstructuur ingebracht. De elektrode wordt middels geleidedraden gekoppeld aan een stimulator die ergens anders in het lichaam wordt ingebracht (zie figuur 1). De stimulator, een soort pacemaker, geeft elektrische impulsen af, waardoor het hersengedeelte waar de elektrode zich bevindt wordt stilgelegd. Dit effect wordt neuromodulatie genoemd; neuronen (=hersencellen) worden gemoduleerd (=veranderd/aangepast). In de hersenen zijn sommige neuronen stimulerend van aard en andere remmend. Het idee is dat DBS de balans tussen stimulerende en remmende neuronen herstelt, waardoor bepaalde symptomen verminderen of zelfs verdwijnen. De precieze plek van de elektrode wordt bepaald door gecombineerde informatie vanuit een MRI-scan en een CT-scan. Hieruit vloeien de coördinaten voort van de precieze plek waar de elektrode moet komen. Tijdens het inbrengen van de elektrodes blijft de patiënt bij bewustzijn. Er worden verschillende testen uitgevoerd om te controleren of de elektrode op de goede plek zit. Wanneer dit het geval is, wordt de patiënt onder narcose gebracht en wordt de rest van de ingreep uitgevoerd.
De stimulator kan bij controleafspraken altijd bijgesteld worden.

Figuur 1: Bij DBS wordt een elektrode diep in de hersenen ingebracht en middels geleidedraden gekoppeld aan een stimulator, hier bij de borst ingebracht.

DBS is het meest onderzocht en toegepast bij de Ziekte van Parkinson, een neurologische aandoening die vooral bekend staat om de verschillende motorische problemen (o.a. zeer traag bewegen, tremor aan hand en/of been, rigiditeit). Het is inmiddels bekend dat de diepgelegen hersenstructuren subthalamicus nucleus (STN, zie figuur 2) en in sommige gevallen ook de globus pallidus (GP) een centrale rol spelen in de motoriek. De STN is bij Parkinson overactief, wat tegengegaan wordt door DBS. Als gevolg verminderen of verdwijnen de motorische symptomen.

Figuur 2: Plaatje van de hersenen, links is voor en rechts is achter. Thal = thalamus, GP = globus pallidus, STN = subthalamicus nucleus, SN = substantia nigra. Allen betrokken bij motoriek. 

Toepassing in de psychologie

Danys is in het AMC betrokken bij DBS als behandeling bij obsessieve-compulsieve stoornissen (OCD). OCD wordt gekarakteriseerd door terugkerende obsessieve gedachten en compulsieve handelingen die dermate ernstig zijn dat het dagelijks functioneren verstoord raakt. Patiënten met OCD komen voor DBS in aanmerking, wanneer ernstige dwangklachten blijven bestaan ondanks eerdere medicamenteuze en psychologische hulp. OCD is een vorm van extreme angst en hiervoor zijn de amygdala (betrokken bij emoties) en de frontaalkwab (betrokken bij plannen van handelingen) belangrijke hersengebieden (zie figuur 3). De nucleus accumbens is een diep gelegen hersenstructuur die een belangrijke rol speelt in de verbinding tussen de amygdala en de frontaalkwab. Bij de toepassing van DBS bij OCD wordt de elektrode in de nucleus accumbens geïmplanteerd. Wat er vervolgens precies in het brein gebeurt is nog niet helemaal duidelijk. Danys en zijn team pleiten om meer onderzoek hiernaar te verrichten, omdat in meerdere studies gerapporteerd wordt dat patiënten nadien minder angst- en dwangklachten hebben. Wel is een goede medische en psychologische/psychiatrische nazorg van belang.

Figuur 3: Twee plaatjes van de hersenen, rechts is op beiden de voorkant van het brein en links de achterkant. Op het rechtse plaatje zie je een deel van de frontaalkwab, op het linkse plaatje zie je de diep gelegen amygdala en nucleus accumbens. 

Verder is er groeiende belangstelling voor de mogelijkheid van DBS als behandeloptie bij therapieresistente depressie.Depressieve stoornissen, gekarakteriseerd door onder andere stemmingsklachten die het dagelijks leven niet meer zo vanzelfsprekend maken, worden steeds vaker gediagnosticeerd en normaliter behandeld met medicatie, psychologische begeleiding of een combinatie. Net als bij OCD blijkt er een subgroep te zijn die geen baat heeft bij deze opties, dit noemen we therapieresistente depressie. Vanuit onderzoek blijken twee hersenregio’s interessant te zijn om DBS op uit te voeren: de subgenual cingulate (zie rechterplaatje figuur 3, donkerblauwe stukje) en de nucleus accumbens (zie linkerplaatje figuur 3). Deze gebieden zijn belangrijk voor emotieregulatie en de ervaring van plezier en blijken een verstoorde activiteit te hebben bij mensen met ernstige depressies. Enkele studies laten zien dat DBS in een van deze regio’s bij mensen met therapieresistente depressie leidt tot een vermindering van depressieve symptomen. Ook hier is echter nog onduidelijk wat er precies in het brein gebeurt en blijft een goede psychologische nazorg belangrijk.
Tot slot is het onderzoek naar de toepasbaarheid van DBS bij Gilles de la Tourette, anorexia nervosa en verslaving ook in opkomst. We zullen dus nog veel horen over onderzoek naar DBS, zowel korte als lange termijn effecten en werkingsmechanismen. Persoonlijk vind ik dit een zeer fascinerend onderwerp om over te lezen, heb ik jullie ook weten te intrigeren?

Bronvermelding:

Denys, D., & Mantione, M. (2009). Deep brain stimulation in obsessive-compulsive disorders. Progress in Brain Research, 175, 419-427. doi: 10.1016/S0079-6123(09)17527-1.

Kessels, R., Eling, P., Ponds, R., Spikman, J., & van Zandvoort, M. (2012). Klinische neuropsychologie. Amsterdam: Boom.

Larson, P.S. (2008). Deep brain stimulation for psychiatric disorders. Neurotherapeutics, 5, 50-58. doi: 10.1016/j.nurt.2007.11.006.

Behandelvormen: DBS. (n.d.) Geraadpleegd op 4 september 2015, http://www.amcpsychiatrie-angst.nl/behandeling_behandelvormen_deep_brain_stimulation.htm.

Bekijk de uitzending van Zomergasten met Damiaan Denys (30/08/2015) via deze link:
http://www.vpro.nl/zomergasten/afleveringen/2015/damiaan-denys.html