Een aantal weken geleden waren het weer hamsterweken bij een wel bekende supermarkt. Deze weken zijn voor mij het ultieme voorbeeld van een goede marketingcampagne. Ik ben afgestudeerd economisch psychologe en denk daardoor van mezelf dat ik immuun ben voor dit soort beïnvloeding. Toch ligt mijn koelkast weer vol met zakken groentes en flessen wijn die ik anders helemaal niet gekocht zou hebben. Ik dacht zoals elk jaar een paar keer bij deze actie: Als zelfs ik zo makkelijk te beïnvloeden ben, heeft de mens dan wel een vrije wil? Ik besloot hiervoor op onderzoek uit te gaan en merkte al snel dat hier veel discussie over bestaat. In dit blog zal ik een voorstander en een tegenstander uitlichten.
De vrije wil bestaat niet!
Victor Lamme is filosoof en schrijver van het boek: ‘De vrije wil bestaat niet’. Op zijn website staat een filmpje waarin hij in 10 minuten zijn publiek moet overtuigen dat de vrije wil niet bestaat. Hiervoor gebruikt hij bestaande onderzoeken waarin zijn gelijk wordt aangetoond. Het eerste punt dat hij aanhaalt is dat we het niet door hebben dat we geen vrije wil hebben. Wanneer je aan mensen vraagt of ze racistisch zijn, geeft 95% een ontkennend antwoord. Toch blijkt dat een grote meerderheid bij het zien van een donkere man veel meer angstige hersenactiviteit vertoont, dan bij het zien van een blanke man. We weten als mensen vaak ook helemaal niet waarom we doen wat we doen. Een voorbeeld is wanneer je een man laat kiezen uit twee vrouwen op basis van hun uiterlijk. Vervolgens krijgen ze het kaartje van de andere vrouw, die ze dus niet gekozen hebben. In 80% van de gevallen merken mannen dit niet eens. Daarnaast gaan mannen een motief geven waarom ze de vrouw gekozen hebben, terwijl ze dit niet echt hebben gedaan. Tot slot laat Lamme een onderzoek zien waaruit blijkt dat mensen plannen maken, maar dat we ons hier helemaal niet aan houden. Tijdens een onderzoek werd mensen verteld dat zonnebrand goed voor ze was. Vervolgens gaf 50% van de mensen aan ook daadwerkelijk meer zonnebrand te gaan gebruiken. Toen de respondenten vervolgens een week later gebeld werden, en er gevraagd werd of ze de zonnebrand gebruikt hadden, bleek dat de correlatie tussen het antwoord dat de mensen gegeven hadden en het gedrag dat ze daadwerkelijk vertoond hadden erg laag was. Dit geeft dus aan dat het helemaal niet uitmaakt wat mensen plannen. Hun wil is toch al bepaald.
De vrije wil bestaat wel!
Naast het filmpje van Victor, stuitte ik op een collegereeks van de Universiteit van Nederland waarin filosoof Bas Haring ons ervan wil overtuigen dat de vrije wil bestaat. Haring gebruikt hierbij de stofzuiger als metafoor voor de mens. Wanneer je een stofzuiger uit elkaar haalt, heeft niet elk onderdeel op zichzelf zuigkracht. Toch heeft de stofzuiger, wanneer hij in elkaar zit en alles werkt, wel zuigkracht. Bij de mens is dit volgens hem precies zo. Als je de mens helemaal uit elkaar haalt, heeft elk deeltje op zichzelf geen eigen wil, toch kan het dus zo zijn dat, zoals bij de stofzuiger, de mens in zijn geheel wel een eigen wil heeft. Haring geeft aan dat er twee voorwaarden zijn voor het hebben van een eigen wil:
- Staat je toekomst vast? Zijn antwoord hierop is: “Nee, de toekomst staat niet vast.”
- Heb je zelf als persoon de mogelijkheid deze toekomst te bepalen? Hierop zegt hij: “Als je toekomst niet vast staat en als alleen anderen deze kunnen veranderen, dan heb je nog geen eigen wil. Dit is niet het geval. Je kunt zelf je toekomst veranderen.”
Wat is het nu?
Ik vind het lastig om na het bekijken van het betoog van de twee filosofen een mening te vormen. Ik heb zelf het idee dat ik alles wat ik doe zelf bepaal, maar als ik kijk naar het voorbeeld uit de inleiding is dit dus niet helemaal waar. Wel sluit ik me aan bij de mening van Bas Haring dat mijn toekomst niet vaststaat en ik hier zelf in kan sturen en zo mijn dromen achterna kan gaan. Ik denk dat ik uit vrije wil besluit om daar ook in te blijven geloven!
Ben je geprikkeld door dit onderwerp?
Op 18 november geeft Victor Lamme voor College-Club in Amsterdam in de serie ‘kijken in het brein’ een college over vrije wil. PsyBlog geeft twee kaarten weg voor een college naar keuze! Geef in de reacties aan met wie jij graag naar een van de colleges wil. Kijk op http://www.college-club.nl voor meer informatie.
Ik zou graag met Ewoud een vriend van mijn vriend gaan. Iedere keer als hij bij ons is discussieren we over het bestaan van de vrije wil. Hij gelooft van wel en ik van niet. Het lijkt me erg interessant om daar heen te gaan!