November 2015. Een maand waarin ‘la folie des hommes’- de waanzin van de mens- de scepter zwaaide in Europa. Na Parijs, ligt mogelijk ook België onder vuur. Brussel gaat ondanks de hoogste staat van paraatheid nog de straat op, klonk vorige week op de radio. De radioverslaggever in kwestie leek verbaasd over de bewegingen van de Brusselaars. Dit zet aan het denken: wat moet je eigenlijk voelen en doen in zo’n situatie. Hoe ‘hoort’ de massa zich eigenlijk te gedragen in een tijd waarin terrorisme mondiaal hoogtij viert, de meningen uiteenlopen, maar paniek en angst gemeengoed zijn? In deze tijd van polarisatie is het al snel ‘wij’ tegen ‘zij’ en lijken individualiteit en nuances weg te vallen. In hoeverre er werkelijk sprake is van massagedrag, of en hoe wij elkaar beïnvloeden en hoe ‘wij’ als massa het beste benaderd kunnen worden, zijn vragen die door massapsychologie worden beantwoord.
Massapsychologie
De ‘sociale psychologie van de massa’- of crowd psychology– bestudeert de wijze waarop het gedrag van de massa verschilt en interacteert met het gedrag van het individu. Thema’s als verantwoordelijkheidsgevoel, sociale identiteit (Tajfel & Turner, 1986), uniformiteit van collectief gedrag, emotie, wij-zijvertekening en de wijze waarop deze zich verhouden tot -de omvang van -de massa staan hierbij centraal. Maar even terug, hoe wordt de massa eigenlijk gedefinieerd? Het vakwoordenboek psychologie geeft aan: ‘Een groot aantal mensen dat divers is qua samenstelling en zonder sociale structuur leeft. Ondanks het ontbreken van sociale structuur, neigen de betreffende mensen er toch toe zich op een relatief gelijkvormige wijze te gedragen’.
In de sociaalwetenschappelijke literatuur wordt onderscheid gemaakt tussen zichtbare massa, zoals politieke demonstraties en stille tochten, en onzichtbare massa, de kijkers van een nieuwsbulletin. Een scherpe lezer zou zich nu ook kunnen afvragen wat het verschil is tussen een groep en een massa. Allereerst, een massa is een verzameling groepen. Daarbij zou er sprake zijn van een verschil in aansluitingsmogelijkheid en in duurzaamheid. Specifieker: Daar waar groepsonderzoek veelal tracht te verklaren waarom het tot een groep toetreden en hierbinnen blijven functioneren voor problemen zorgt, gaat de massapsychologie juist uit van het gemak waarmee een individu onderdeel wordt van een massa en ook net zo makkelijk weer afscheid neemt (Van de Sande, 2012).
Gedwee de groep volgen?
Dat wij in ons doen en laten door anderen worden beïnvloed, is niets nieuws. Gordon Allport (1897- 1967), Amerikaanse psycholoog en één van de belangrijkste pioniers op het gebied van persoonlijkheidsleer, zei het eind vorige eeuw al met zijn ‘trait theory’: het denken en gedrag van het individu worden sterk beïnvloed door de aanwezigheid van anderen. Hierbij maakte Allport onderscheid tussen de expliciete aanwezigheid– lijfelijk en waa
rneembare aanwezigen- en de impliciete aanwezigheid – zoals de media. De psycholoog merkte al op dat wij in de aanwezigheid van anderen dingen doen die we normaal zouden laten. Dit massagedrag hoeft zelfs niet te stroken met onze persoonlijke beleving en denkbeelden (Schultz & Schultz, 2009). Interessant is het om stil te staan bij het doen en laten van de terroristen in Parijs als zij geen onderdeel waren geweest van het extreem religieuze Islamitische Staat. Of dichterbij huis, of jij in die ene belangrijke vergadering wel je mond open had gedaan als meer mensen zich hadden durven uitspreken tegen een idee van de manager.
Onzekerheid als grootste vijand
Welke verklaringen biedt de sociale psychologie voor massagedrag? Een belangrijke katalysator van massagedrag, is volgens massapsycholoog Van de Sande ‘onzekerheid’: In een massasituatie gelden de normale vormen van organisatie en de gebruikelijke normen en regels gelden minder sterk. Men is derhalve op zoek naar leiding, informatie, een vijand, sensatie etc. Een dergelijk collectief biedt daarbij voor mensen die naar opwinding zoeken dus een geschikte omgeving. Een mensenmassa is steeds op zoek naar informatie: de groepsinteractie kenmerkt zich, bij gebrek aan duidelijke en centrale communicatie, vaak weinig rationele beïnvloeding. Gevolg? De massa baseert zich op –soms opruiende- geruchten. Daarbij komt ook dat mensen van nature in termen van ‘wij’ en ‘zij’ denken. Wanneer een groot aantal mensen zich op een klein oppervlak bevindt, is de overheid (ordehandhaver, etc.) vaak de ideale ‘zij’. Soms in positieve zin, als beschermers en redders, soms in negatieve zin, als ‘de vijand’. Of in geval van de strijd tegen IS is het al snel het ‘christelijke’ Westen tegen het ‘islamitische’ Oosten. Een tweedeling die volgens Van de Sande versterkt wordt door onder andere ‘klonteren’ (gebeurt tijdens gesprekken politie & hulpdiensten met publiek), het op afstand houden van de massa en wederom een gebrek aan communicatie met publiek. Geen uitleg geven lijkt het monster in de massa wakker te maken en te voeden (Van de Sande, 2011)!
Massapsychologie = beducht zijn tegen uitbreken pleuris
De belangstelling voor dit specialisme lijkt toe te nemen, niet op de laatste plaats om haar multidisciplinaire karakter en inzetbaarheid. Zo raakt massapsychologie aan sociologie, politicologie, geschiedenis, economie, communicatie (perswetenschap/media), biologie, bedrijfskunde, gezondheidszorg en bijvoorbeeld integrale veiligheidskunde. Over de immense kracht van groepsdynamiek is dan ook veel gezegd en geschreven. Weten wat een massa beweegt en anticiperen op gedrag is heel belangrijk, bijvoorbeeld in het kader van crisismanagement. Of, zoals Van de Sande zo mooi beargumenteert: ‘Het beducht zijn voor het uitbreken van de pleuris is een normale en te respecteren motivatie voor het managen van crisis’ (2011). Maar hoe wordt deze kennis over de massa concreet vertaald naar kunde? Zoveel sectoren, zoveel invalshoeken en toepassingswijzen:
- Veiligheid: Hoe ‘manage’ je de massa ter handhaving van vrede of controle van de crisis?Ministerie van Verkeer en Veiligheid heeft hier wetenschappelijk onderzoek naar gedaan. Een goede aanpak op het vlak van formele en informele massacommunicatie kan polarisatie en escalatie voorkomen en crowd control stimuleren!
- Politiek & Publieke opinie: Weten hoe om te gaan met de ‘onzichtbare massa’ zijnde het Nederlandse volk, kan helpen draagvlak te winnen, het stemgedrag te voorspellen en b
eïnvloeden. Media spelen hier een belangrijk rol bij. - Economie & Beursgang: Één gerucht kan ervoor zorgen dat koersen op de beurs sterk kelderen. Beleggen is (massa)psychologie.
- Marketing & Communicatie: denk aan neuromarketing- consumptiegedrag –stemgedrag: Hoe worden wij ‘en masse’ beïnvloed door goeddoortimmerde communicatiestrategieën? En zeer actueel: de invloed van social media. Wat doet online communicatie met de massa en hoe kan het gebruikt worden om crisis te voorkomen dan wel bestrijden?
Meer weten, klik op de diagram hiernaast voor een vergroting!
De massa wordt dankzij haar vele gezichten vaak als schizofreen, onvoorspelbaar, oncontroleerbaar of soms zelfs destructief weggezet. Niets blijkt minder waar. Nader onderzoek aan de hand van de massapsychologie leert ons dat ‘het collectief’ ook gewoon een heel sociaal dier kan zijn. Met heeft behoefte aan duidelijkheid en (rechtlijnige) communicatie. De massapsychologie helpt ons te verklaren wat een massa beweegt en waarom. En voorziet ons op een tal van terreinen in een ‘gebruiksaanwijzing’ dan wel omgangsregels. Kennis van zaken kan letterlijk het verschil betekenen tussen grote vriendelijke reus én veelkoppig monster. Denk hieraan als de gemoederen hoog oplopen over de terreurverschrikkingen. Welk gezicht laat jij zien en waarom?
Meer weten?
Over massapsychologie
Meer over ingroup- outgroup denken met betrekking tot Parijs door Jerre:
