De afgelopen twee avonden heb ik als psycholoog met veel aandacht gekeken naar Dictator; een BNN programma dat deze week plaatsneemt op de prime-time van NPO-3. In het programma worden 8 jongeren opgesloten in een oude gevangenis, zonder dat ze weten wat hen te wachten staat. Natuurlijk kwamen ook bij mij de woorden Big Brother en Utopia meteen in gedachten, maar BNN zou BNN niet zijn als zij het niet net even wat meer maatschappelijk aan zouden pakken. Het programma is een sociaal experiment waarin de vrijheid van mensen wordt afgenomen en ze onder leiding komen te staan van een, onzichtbare, dictator. In het programma geven filosoof Bas Haring en psychologe Fleur van der Maaten commentaar van een afstandje op de reacties van de deelnemers.

Maar wacht eens even…

… een sociaal experiment met een gevangenis, heb ik dat niet eerder gehoord? Dat klopt zeker. Een van de beroemdste sociale experimenten in de geschiedenis is het Stanford Prison Experiment (1971) van Zimbardo. Hierbij werd een groep studenten in een kerker van een universiteit opgesloten en werden ze opgesplitst in een groep gevangenen en een groep bewakers. Het experiment zou twee weken duren, maar al na 6 dagen werd het voortijdig afgebroken. De bewakers behandelden de gevangenen fysiek en mentaal zo slecht, dat het niet langer kon duren. Dit experiment heeft al eerder bewezen dat mensen in een hele korte tijd in een soort sadisten kunnen veranderen als ze een rol toebedeeld krijgen.

Een ander experiment over macht en leiderschap is het bekende Milgram experiment, waarbij proefpersonen uitgelegd kregen dat ze een leerling moesten onderwijzen (zogenaamd een andere proefpersoon). Het enige dat ze hoefden te doen is straffen uitdelen wanneer de andere persoon een fout maakte in een geheugentaak. In werkelijkheid kreeg de leerling geen schok, maar deze deed wel alsof dit zo was. Uit dit experiment bleek dat de proefpersonen doorgingen tot het uiterste en zelfs in staat waren een dodelijke schok uit te delen, wanneer de experimentleider daarom vroeg.

Dictator

Dictator is eigenlijk een combinatie van beide experimenten. De 8 jongeren worden opgesloten in de gevangenis waar ze vanaf dag 1 steeds meer van hun eigen identiteit wordt afgenomen. Ze moeten meteen hun persoonlijke spullen inleveren en hun kleding wordt verruild voor een uniform. Na verloop van tijd worden de namen vervangen door nummers. Van een afstandje geeft de Geliefde Leider de deelnemers opdrachten en door dit heel handig te doen, speelt hij met het gevoel van de deelnemers. Ondanks dat ze heel goed weten dat het een groot spel is, gehoorzamen ze in het begin wel. Gisteren hebben we kunnen zien dat er een eerste kleine “opstand” plaatsvond.

Wat in de eerste twee afleveringen vooral duidelijk werd, is dat wanneer je tijdens een opstand van één groepslid de gehele groep straft, vervolgens de groep zelf al afwijkend gedrag gaat corrigeren. Dit staat natuurlijk symbool voor een dictatuur: de dictator moet volgers creëren die helpen zijn regels te handhaven. Ook doen sommige deelnemers heel stoer wanneer ze een straf krijgen door lachend te roepen: “Nee dat doe ik niet”, maar uiteindelijk gehoorzamen ze braaf aan de Geliefde Leider uit angst voor weinig eten of andere straffen.

Belonen

Wat nog meer opvalt is het beloningssysteem. De deelnemers kunnen vanaf het begin houten munten, niet meer dan een simpele damsteen, verdienen. Ondanks dat niemand weet wat de houten munten waard zijn, is iedereen erop gebrand zoveel mogelijk munten te verdienen, maar ook om te zorgen dat de anderen er zo min mogelijk hebben. Een schepje daarbovenop zijn de gouden zonnen die de deelnemers krijgen. Ook deze zonnen hebben verder totaal geen waarde in het spel, behalve dat je ze op je uniform kunt spelden. Hiermee kun je dus laten zien dat jij beter bent dan de rest. De drang naar het verzamelen van de gouden zonnen is goed te verklaren. Hiermee krijgen de deelnemers een stukje identiteit terug, iets dan ze onderscheidt van de rest. De deelnemers zien dit nu nog als een voordeel, maar wordt dit niet in de komende dagen een nadeel? Een te sterke dictator zal de sterkere of aan zijn kant roepen, of de kop in drukken.

De komende dagen

Mijn verwachting is dat de komende dagen een tweestrijd gaat ontstaan die je gisteren al een beetje zag. De jongens zullen zich aan de kant van de dictator opstellen en de meisjes gaan in opstand. Wel verwacht ik dat na verloop van tijd ook tussen de jongens verraad gaat optreden en het ieder voor zich wordt. We zullen nog versteld staan hoeveel een dictator in de 10 dagen (5 dagen op tv) gaat bereiken. Ik ben natuurlijk benieuwd wat jullie van het programma vinden en vooral, wie gaat er met de winst naar huis? Daarnaast nog een vraag: Hoe zou jij je gedragen in deze situatie?