Xenofobie is een woord dat we vaak horen in de media. Maar wat is het precies? Zou je het kunnen zien als een stoornis of is het iets heel anders? In dit artikel leg ik uit wát xenofobie is, welke oorzaken voor xenofobie er in de samenleving te vinden zijn, welke cognitieve overtuigingen een rol spelen en wat we kunnen doen om xenofobie af te laten nemen.

Betekenis Xenofobie

Het woord xenofobie komt van het woord Xenos (vreemdeling) en fobie (angst). Letterlijk betekent xenofobie dus vreemdelingangst. Als je echter opzoekt waar de term voor wordt gebruikt, krijg je allerlei verschillende antwoorden. De meest complete beschrijving van de term xenofobie vond ik op Unesco (Bron 3): “attitudes, prejudices and behaviour that reject, exclude and often vilify persons, based on the perception that they are outsiders or foreigners to the community, society or national identity.”
Xenofobie heeft dus te maken met vooroordelen, negatieve overtuigingen en negatief gedrag jegens mensen die als ‘vreemd’ worden beschouwd. In de huidige samenleving hebben we het dan vaak over immigranten en mensen die als ‘buitenlands’ worden beschouwd. Ondanks dat het woord fobie erin zit, is xenofobie geen psychologische stoornis en wordt xenofobie bijvoorbeeld ook niet beschreven in de DSM. Je zou xenofobie eerder kunnen zien als een extreme cognitieve en gedragsmatige angstreactie op het onbekende.

Overtuigingen en xenofobie

Xenofobie heeft te maken met de denkbeelden en overtuigingen die mensen hebben. Uit onderzoek is gebleken dat xenofobie sterk geassocieerd is met de onderstaande overtuigingen:

• Ethnocentrism: De overtuiging dat de eigen groep of eigen cultuur superieur is aan andere groepen en culturen.
• De overtuiging dat nationale identiteit voorkomt uit de plek waar je geboren bent en niet uit de inzet die je laat zien voor de nationale cultuur en bevolking.
• Nationalisme: De overtuiging dat het eigen land superieur is aan andere landen.
• High social dominance orientation: De overtuiging dat we in een hiërarchische wereld leven en dat er terechte ongelijkheden zijn in de samenleving. Mensen die hier hoog op scoren vinden dat vaststaande structuren aangehouden moeten worden. Ze vinden bijvoorbeeld dat mensen die in een land geboren zijn in hoog aanzien moeten worden gehouden, in tegenstelling tot mensen die naar een land zijn gekomen als immigrant.

Mensen die hoog scoren op de bovenstaande percepties en overtuigingen hebben meer negatieve percepties tegenover immigranten en buitenlanders.

Oorzaken xenofobie: Instabiliteit in de samenleving

Xenofobie wordt vaak geassocieerd met politieke en economische instabiliteit. Onstabiele tijden kunnen zorgen voor een toename in migratie over de wereld. Als we kijken naar de ‘social identity theory’, hebben mensen de neiging om de wereld te verdelen in zij versus wij. De mensen die bij ‘de wij’ horen noem je in-group en de mensen die bij ‘de zij’ horen de out-group. Als er nieuwkomers in een land komen zullen mensen die er al wonen deze mensen kunnen scharen in de out-group. Xenofobische gedachtes en gedrag worden vaak getriggerd door de angst dat buitenstaanders een bedreiging vormen voor de gemeenschap of het land. Dit kan uitgelegd worden door middel van de ‘realistic group conflict theory’. Volgens de deze theorie ontstaat conflict tussen groepen doordat er een competitie is om schaarse goederen te bemachtigen, zoals territorium, macht en welvaart. Deze competitie leidt vervolgens tot vooroordelen over de out-group. Mensen zoeken in onstabiele tijden ook een oorzaak voor de instabiliteit. Leden van de out-group worden dan vaak gebruikt als zondebok.

Oorzaken xenofobie: Het ontstaan van vooroordelen

The integrated theory of prejudice stelt dat vooral percepties van bedreigingen van belang zijn bij het ontstaan van vooroordelen en angst voor de out-group. In deze theorie zijn er vier soorten bedreigingen van belang.
Realistische bedreiging; de in-group heeft het gevoel dat de out-group een bedreiging vormt voor de economische en politieke macht van de in-group. Ze zijn bijvoorbeeld bang dat de out-group banen zal afpakken of politieke macht in het land zal krijgen. Let op: hierbij gaat het niet alleen om de werkelijke bedreiging (zoals de realistic group conflict theory zou stellen), maar óók om de waargenomen bedreigingen.
Symbolische bedreiging; de in-group voelt zich bedreigd door de waargenomen groepsverschillen wat betreft waarden, normen en overtuigingen. Deze bedreiging ontstaat gedeeltelijk omdat de in-group overtuigd is van de correctheid van hun normen en waarden.
Intergroup angst; mensen voelen zich bedreigd als ze met mensen van de out-group om moeten gaan, omdat ze bang zijn voor een negatieve uitkomst voor zichzelf. Ze zijn bijvoorbeeld bang om geconfronteerd te worden met iets onbekends en dit wekt een gevoel van onbehagen op. Dit bedreigt hun self-image, want geconfronteerd worden met iets onbekends zou kunnen zorgen voor een beschamende situatie. Iemand zou zichzelf bijvoorbeeld ongepast kunnen gedragen doordat ze de gebruiken van de out-group niet kennen.
Negatieve stereotypes; als mensen van de in-group om moeten gaan met mensen van de out-group, wekken stereotypes die ze hanteren (ze zijn agressief, lui, dom) gevoelens van angst op. Ze willen zulke interactie daarom liever uit de weg gaan. Zo worden de stereotypes echter in stand gehouden.

Al deze vormen van waargenomen bedreiging beïnvloeden de overtuigingen en meningen die iemand heeft over de out-group en kunnen dus zorgen voor angst in de vorm van xenofobie.

Oplossingen voor xenofobie

Zoals we eerder lazen in de definitie van Unesco beïnvloedt xenofobie ook het gedrag van mensen op een negatieve manier. Het kan bijvoorbeeld resulteren in het uit de weg gaan of buitensluiten van mensen die als ‘vreemd’ worden beschouwd. Als we xenofobie willen verminderen, moeten we kijken naar manieren om de waargenomen bedreigingen te verminderen. Leden van een out-groep kunnen een realistische of symbolische bedreigingen vormen voor de in-groep, maar de werkelijke grootte van deze bedreiging wordt vaak overschat. Zo zullen de immigranten waarschijnlijk een baan zoeken, maar het is onwaarschijnlijk dat alle huidige banen naar immigranten gaan. Oprechte en eerlijke informatie over de out-group kan deze gevoelens van bedreiging tegengaan.
Om met de intergroup- angst en negatieve stereotypes om te gaan, zijn er andere oplossingen. Een oplossing die hier goed tegen lijkt te werken zijn op interactie-gebaseerde programma’s. in dit soort programma’s worden mensen van verschillende achtergronden bij elkaar gebracht en wordt een dialoog tussen de groepen gestimuleerd. We schreven al eerder een artikel over de voordelen van interactie tussen verschillende groepen mensen. Door de interactie kan de intergroup- angst afnemen; mensen weten meer van de andere groep af, waardoor ze interacties met leden van de outgroep met minder angst aan zullen gaan.  Ook zullen de stereotypes en vooroordelen afnemen, omdat mensen meer realistische informatie krijgen over de out-group. 

Bronnen
1. Baron, R., Byrne, D. & Branscombe, N. (2007). Mastering Social Psychology. United States of America: Pearson Education, Inc.
2. Stephan, W. G, & Stephan, C. W. (2000). An Integrated Threat Theory of Prejudice. In S. Oskamp (Red.), Reducing Prejudice and Discrimination (pp. 23-43). Geraadpleegd van https://books.google.nl/books?hl=nl&lr=&id=aOyFEy-yzMoC&oi=fnd&pg=PA23&dq=integrated+theory+of+prejudice&ots=oJSKc1qEwK&sig=ybELbJicwUumw6_Q2eJZKVqHIaM#v=onepage&q=integrated%20theory%20of%20prejudice&f=false
3. UNESCO. (z.j.). Xenophobia. Geraadpleegd van http://www.unesco.org/new/en/social-and-human-sciences/themes/international-migration/glossary/xenophobia/
4. Yakushko, Oksana, “Xenophobia: Understanding the Roots and Consequences of Negative Attitudes toward Immigrants” (2009). Educational Psychology Papers and Publications.Paper 90. http://digitalcommons.unl.edu/edpsychpapers/90