De meeste recente theorieën over verslaving stellen dat verslaving een ziekte is van koppeling. Veel interne cues (onrustig gevoel) en externe cues (ruzie met een dierbare) zijn door de jaren heen gekoppeld aan het gebruiken van een middel. Het belangrijkste in deze visie is het ontkoppelen van de cues en het gebruik door mensen aan te leren dat zij een dergelijke situatie best aan kunnen zonder terug te vallen in verslaving.

Metafoor verslaving

Een metafoor die vaak gebruikt wordt is die van de ruiter en het paard. Het paard zijn onze impulsen en driften, die –als het goed is- door de ruiter in bedwang worden gehouden. Iemand met een verslaving heeft een op hol geslagen paard, de ruiter heeft geen controle meer. Hierdoor komen ze nooit op de plek van bestemming aan. Het paard laaft zich aan de bloemen in de wei en de ruiter raakt het vertrouwen kwijt dat hij het paard op de weg kan houden.

De meeste verslavingsbehandelingen, die evidenced based zijn, stellen dat je niet veel meer hoeft te doen dan het paard lang genoeg op de weg te houden om de ruiter weer aan vertrouwen te laten winnen. Ook moet je het paard leren dat de beloning die wat verder op ligt (kilo’s haver, een merrie om te dekken, meedoen aan een toernooi- etcetera) meer waard is dan dat laffe bloemetje in de wei. Klinkt logisch. Werkt helaas lang niet altijd.

Verslaving en behandeling

In een protocollaire behandeling in de verslavingszorg krijgt de cliënt inzicht in wat zijn of haar risicosituaties zijn, wat hij kan doen om deze risicosituaties het hoofd te bieden en wat voor beloningen er op langere termijn in het verschiet liggen wanneer hij niet toegeeft aan zijn verslaving. Er is daarnaast nog een aantal ‘keuzemodules’ (al beslaan die officieel vaak maar 1 zitting), zoals omgaan met spanning of omgaan met kritiek.
Waarom blijkt verslaving zo lastig te behandelen, waarom blijkt terugval eerder regel dan uitzondering, zelfs na meerdere succesvol-lijkende behandelingen? Mijns inziens ligt het zwaartepunt van de behandeling op de verkeerde plek, we kunnen de ruiter wel meer trucs aanleren om dat paard in bedwang te houden of het paard leren dat het de bloemetjes op langere termijn echt zo goed niet meer smaken, maar hoe zorgen we dat de ruiter en het paard krijgen wat ze nodig hebben?

Verslaving als ziekte van een gebrek aan verbinding met het zelf en de ander

Een verrassend nieuw perspectief op verslaving wordt geboden door Johan Hari. Op verschillende wijzen laat hij zien dat verslaving misschien wel niet zo zeer sec te maken heeft met de afhankelijkheid aan een bepaalde stof, maar meer met het gebrek aan verbinding.
Zo zie ik dat ook vaak in mijn spreekkamer. Ten eerste de daadwerkelijke of objectieve isolatie: mensen die hun vrouw en kinderen zijn kwijtgeraakt, mensen die alleen nog maar gebruikersvrienden over hebben, contact hebben verbroken met hun familie. Het gevolg hiervan is dat veel mensen de fles, het eten of de porno als de enige constante in hun leven gaan zien, hun steun en toeverlaat, de vriend die ze nooit verlaten of veroordelen zal. Een verslaving loslaten lijkt in die zin vaak ook op een rouwproces. Het is zeker niet een kwestie van ‘Gewoon niet meer doen’, zoals velen zeggen.
Ten tweede is daar de zo ervaren, meer subjectieve isolatie. Deze zal veel mensen bekend zijn. Het gevoel alleen te zijn, ook wanneer je omringd bent door mensen. Het gevoel dat niemand je begrijpt. Het gevoel dat je wordt veroordeeld of verguisd. Soms deels terecht (‘Shit, ik had echt niet dronken op de verjaardag van mijn dochtertje moeten komen), maar vaak ook –door de objectieve isolatie- enorm vergroot. De twee vormen van isolatie versterken elkaar en versterken daarmee ook de band die een verslaafde voelt met zijn vriend de fles.

Verbinding met het zelf/ Verbinding met anderen

Verbinding maken met een ander is, zoals ik het zie, niet mogelijk wanneer je geen verbinding hebt met jezelf, je eigen behoeften, verlangens en grenzen. Verslaving is bij uitstek een manier om deze behoeften minder te voelen en er op termijn de feeling mee kwijt te raken.
Eerlijk zijn over je behoeften is ontzettend moeilijk. Het is helemaal niet leuk om te moeten toegeven aan jezelf –laat staan anderen!- dat je eigenlijk op je pik getrapt was en het liefste door iemand getroost zou worden. Voor iemand die nooit boos mag worden van zichzelf, is toegeven dat ze iemand voor de zoveelste keer over haar grenzen heeft laten gaan en nu het liefst de hele wereld een klap voor z’n smoel zou willen geven, welhaast onmogelijk. Mensen met een verslaving hebben vaak al jong geleerd dat het hebben van bepaalde behoeften of gevoelens onwenselijk, onmenselijk of soms zelfs gevaarlijk voor ze waren. Dit heeft als gevolg dat ze zichzelf manieren aanleerden deze gevoelens niet meer te voelen. In de klinische praktijk merk ik dat gevoelens van schaamte en schuld ten aanzien van de eigen emoties vaak al jong zijn aangeleerd, en op latere leeftijd vaak tot verslavingsproblematiek leiden.
Het eenzame gevoel komt mijns inziens doordat iemand niet helder heeft wat hij voelt en wat hij nodig heeft. Hierdoor is het voor de ander ook onmogelijk om te verbinden met die behoefte. Pas wanneer iemand eerlijk en open kan zijn over wie hij is (inclusief alle zo ervaren onwenselijke onmenselijkheden), kan hij ervaren dat hij verbonden is met de mensen om zich heen. Hoe anders zal hij ooit geloven dat hij echt gezien of gehoord werd, als hij zichzelf niet echt laat zien of horen.

Schuld en schaamte die in de weg staan van het aangaan van verbinding en het loslaten van verslaving.

Om uit de isolatie te komen is het van belang om jezelf weer te gaan laten zien, contact aan te gaan, hulp te vragen. Vaak spelen schuld- en schaamtegevoelens mensen met een verslaving dan parten. Ze zijn van mening dat ze anderen al genoeg tot last zijn geweest, willen graag alles alleen oplossen, net als dat ze ooit al die onwenselijke gevoelens alleen (nou ja, met behulp van hun verdovende en on-veroordelende vriend) wilden oplossen. En dit is waar wat mij betreft standaard verslavingsbehandeling echt te kort schiet. Deze gevoelens worden te weinig meegenomen in de moeite die het verslaafden kost om opnieuw hulp te vragen en contact aan te gaan, waardoor een vicieuze cirkel van terugval-proberen controle te houden, de teugels weer laten vieren- ontstaat.
Door cliënten op een mildere (maar eerlijke!) manier naar zichzelf te leren kijken, door te leren luisteren naar de onbehaaglijke gevoelens die in ze leven, zijn zij meer en meer in staat uiteindelijk gehoor te geven aan hun behoeften: verbinding, afstand, grenzen, rust. Niet alleen op de langere termijn, maar ook acuut in het moment zelf.