Om haar man te bewijzen dat ze niet gek is, laat de vrouw (52 jaar) zich opnemen in een psychiatrische inrichting. Volgens haar nam de tweelingbroer van haar echtgenoot afwisselend zijn plaats in sinds hun trouwdag vier jaar geleden. Belangrijke noot: haar echtgenoot had geen tweelingbroer. Daarnaast zou haar echtgenoot geprobeerd hebben haar te vergiftigen met voedsel en te doden met gas uit de keuken. Op het moment dat haar echtgenoot naar het toilet ging op hun trouwdag, zou de bedrieger voor het eerst zijn plaats hebben ingenomen. Als bewijsmateriaal had ze foto’s van de trouwerij, waarbij ze afbeeldingen van haar echtgenoot met die van de dubbelganger vergeleek. Toen de zorgverleners niet overtuigd raakten, verklaarde ze dat de meest overtuigende foto’s op mysterieuze wijze waren verdwenen. Ondanks dat ze werkloos was en leefde in de bijstand, zou het motief van de dubbelganger haar geld zijn. Gedurende haar verblijf in het psychiatrisch ziekenhuis begon ze te twijfelen of er niet nog een derde dubbelganger van haar echtgenoot bestond. De diagnose die in het ziekenhuis werd gesteld was paranoïde schizofrenie. Ze werd behandeld met antipsychotica, maar haar misidentificatie-wanen bleven bestaan. Aan het eind van de groepstherapie-sessie vroeg ze aan haar therapeut of hij niet een broer in het ziekenhuis had werken? Uiteindelijk werd ze ontslagen uit het ziekenhuis en verklaarde later op de polikliniek dat haar echtgenoot gestopt was met alle trucs, waaronder de gedaanteverwisselingen. Echter, ze bleef ervan overtuigd dat dit alles zich daadwerkelijk in het verleden had afgespeeld.(1)

In bovenstaande passage maken we kennis met het syndroom van Capgras. Een kleine honderd jaar geleden, in 1923, werd dit fenomeen voor het eerst beschreven door de Franse psychiater Jean-Marie Joseph Capgras en zijn collega Jean Reboul-Lachaux: een 53-jarige patiënte was ervan overtuigd dat zijzelf, haar partner en allerlei andere personen uit haar omgeving waren vervangen door dubbelgangers. Zo zou zij bij haar geboorte verwisseld zijn en was zij eigenlijk erfgename van een groot fortuin.(2, 3) Bij dit zeldzame klinische fenomeen is er sprake van misidentificatie-wanen. Een waan is een vaste overtuiging, niet in overeenstemming met de werkelijkheid, die met absolute zekerheid wordt aangehangen door de patiënt. In het geval van een misidentificatiewaan wordt een persoon, een voorwerp, een plaats of een tijd niet correct geïdentificeerd door de patiënt.(4) In het geval van het Capgras syndroom is het meestal de partner die wordt aangezien voor een dubbelganger. Hoewel de patiënten zeggen dat de dubbelganger identiek is, zien ze vaak subtiele verschillen tussen de partner en de dubbelganger.(1)

Initieel werd het Capgras syndroom alleen gerelateerd aan psychiatrische ziekten als onderliggende diagnose, zoals schizofrenie. In psychodynamische theorieën werd getracht het syndroom te verklaren. Zo zou het syndroom van Capgras ontstaan als gevolg van een mentaal mechanisme, dat uitkomst bood voor intrapsychische conflicten in een patiënt. Bijvoorbeeld in het geval van een jonge vrouw, die een sterk erotisch verlangen naar haar vader had. De overtuiging dat de vader een dubbelganger zou zijn, bood een oplossing voor haar incestueuze verlangens.(5) Echter, de laatste decennia is het syndroom van Capgras beschreven bij een variëteit aan neurologisch onderliggende aandoeningen, zoals epilepsie, traumatisch hersenletsel, hersentumoren en neurodegeneratieve ziekten.(1, 6) Het syndroom van Capgras lijkt het vaakst voor te komen bij deze laatste groep, waaronder dementie en de ziekte van Parkinson vallen.(6) De huidige opvatting is dan ook dat de waan waarschijnlijk het gevolg is van beschadiging aan de hersenverbindingen op specifieke locaties in het brein.(7) Het syndroom van Capgras is een klinische diagnose. Echter, beeldvorming speelt wel een belangrijke rol voor diagnose van de onderliggende aandoening, waar de behandeling eveneens afhankelijk van is en die meestal ondersteund wordt met antipsychotica.(1, 6)

De intrigerende presentaties van het syndroom van Capgras vormen ook een inspiratiebron voor hedendaagse literatuur, films en documentaires. In de roman ‘The Echo Maker’ van Richard Powers uit 2006 verongelukt de 27-jarige Mark Schluter met zijn vrachtwagen en belandt in een coma. Wanneer hij ontwaakt is hij ervan overtuigd dat zijn zus Karin – die eruit ziet, handelt en klinkt als zijn zus – in werkelijkheid een dubbelganger is.(8) In de documentaire ‘Een taal met een vreemde’ van Kees Hin uit 1998 wordt Jordi geïnterviewd, een jongen van rond de 20 jaar die zeker weet dat hij de zoon is van Tsaar Peter. Hij zou tijdens de geboorte, vergelijkbaar met de casus van mevrouw M., verwisseld zijn met een andere baby. “De Tsaar heeft ons dus aangewezen als jouw pleegouders?”, zegt de vader. Volgens Jordi is het inderdaad zo gegaan, maar hebben zijn pleegouders er weinig notie van. Al zou het ook kunnen dat zijn pleegouders onder één hoedje spelen, inclusief zijn zus, en ze hem de hooggeplaatste positie misgunnen. Hoe zijn ouders er ook proberen tegenin te gaan, Jordi houdt voet bij stuk.(9) Toekomstige (script)schrijvers en documentairemakers zullen ongetwijfeld nog vaker inspiratie halen uit dit fascinerende syndroom.

 Referenties

1. Merrin EL, Silberfarb PM. The Capgras Phenomenon. Archives of General Psychiatry. 1976;33(8):965-8.
2. Capgras J, Reboul-Lachaux J. “Illusion des sosies” dans un délire systématizé chronique. Bull Soc Clinique Méd Ment. 1923;2:6-16.
3. Sinkman A. The syndrome of Capgras. Psychiatry. 2008;71(4):371-8.
4. Vinkers DJ, van der Lubbe N, de Reus R, de Ruiter GCW, Pondaag W. Een 67-jarige vrouw die haar dochter voor een dubbelganger hield: de differentiele diagnostiek van misidentificatiewanen. Ned Tijdschr Geneeskd. 2007;151:2841-4.
5. de Pauw KW. Psychodynamic approaches to the Capgras delusion: a critical historical review. Psychopathology. 1994;27(3-5):154-60.
6. Josephs KA. Capgras Syndrome and Its Relationship to Neurodegenerative Disease. Archives of Neurology. 2007;64(12):1762-6.
7. Darby RR, Laganiere S, Pascual-Leone A, Prasad S, Fox MD. Finding the imposter: brain connectivity of lesions causing delusional misidentifications. Brain. 2017;140(2):497-507.
8. Powers R. The Echo Maker. New York: Farrar, Straus and Giroux; 2006.
9. Hin K. Een Taal met een Vreemde. 1998