Een hoest- en kuchvrije concertzaal zal veel mensen als muziek in de oren klinken. Er wordt namelijk tijdens de stukken regelmatig een valse noot geproest. Bovendien leiden dergelijke valse noten van het publiek tussen de stukken door tot een geïmproviseerd en indrukwekkend intermezzo waar menig jazzmuzikant alleen maar van kan dromen. Inmiddels zijn de concertzalen leeg, en de ziekenhuizen vol. De ernst van de situatie is voor de meeste mensen gelukkig duidelijk en zoals de politici en wetshandhavers op psychologisch verantwoorde wijze zeggen: ”Het merendeel van de Nederlanders houdt zich keurig aan de regels”. Maar, hoe lang kun je dergelijk voorbeeldig gedrag volhouden? Wat doet de afname van vrijheid met mensen? Wat is de rol van psychologische reactantie? Wat is de invloed van technologie, verbondenheid en zelfcontrole?

Lost and found…

Psychologische reactantie kan worden gezien als de wens om vrijheden die we zijn kwijtgeraakt of die onder druk staan terug te winnen. Het zorgt voor een onaangenaam gevoel en motiveert mensen om hun vrijheid terug te winnen. Die vrijheid kan in meer of mindere mate belangrijk zijn voor een persoon en de bedreiging van die vrijheid kan variëren in grootte. De verschillende reacties zijn interessant. Zo zullen sommige mensen juist dat gaan doen wat verboden is. Anderen leggen zich neer bij de situatie terwijl ze er het beste van maken en de nieuwe situatie positief herwaarderen. Dit laatste gebeurt vaak als een restrictie van vrijheid onoverkomelijk is.

… en Technologie

Reactantie ontstaat volgens sommigen alleen als mensen het gevoel hebben dat zij iets aan de situatie kunnen veranderen. Dit staat in contrast met aangeleerde hulpeloosheid. Hoe kunnen we iets aan de situatie veranderen? Door de richtlijnen en regelgeving op te volgen en op die manier mee te werken aan een zo spoedig mogelijke terugkeer naar de oude situatie. Ook door het gebruik van technologie. Mensen die wegens de huidige omstandigheden tijdelijk en niet geheel vrijwillig sociaal geïsoleerd zijn geraakt kunnen via de moderne varianten van rooksignalen, i.e., telefoon, laptop en dergelijke, hun afgenomen vrijheid deels terugwinnen. Voor veel offline bezigheden is een online alternatief beschikbaar. Echter, het gevoel van verbondenheid door het ouderwetse offline samenzijn laat zich niet eenvoudig vervangen. Blijkbaar is het voor ons lastig om verbondenheid te voelen via een draadloos medium, hoeveel zintuigen we ook gebruiken. Het is bekend dat sociale isolatie nadelige effecten kan hebben op de gezondheid van mensen, maar in hoeverre is er met de huidige mogelijkheden eigenlijk nog sprake van sociale isolatie?

Zelfcontrole, motivatie en gezondheidsgedrag

Uit onderzoek in gevangenissen komt een ander interessant gegeven naar voren. In hoeverre de populatie gevangenen overeenkomt met de algemene populatie is natuurlijk de vraag, maar het lijkt erop dat mensen die een maand of drie in een verarmde omgeving opgesloten hebben gezeten een verminderd gevoel van zelfcontrole ervaren. Verveling kan dus beter worden vermeden. Naast de omgeving heeft ook het moeten weerstaan van alledaagse verleidingen een effect op zelfcontrole. Mensen die bij een taak veel van hun zelfcontrole nodig hebben, blijken tijdens een volgende taak eerder aan verleidingen toe te geven. Oftewel, de kans op ongezonde gedragingen neemt toe. Motivatie kan echter het verlies van zelfcontrole opvangen. Weten dat je iemand anders of jezelf met jouw gedrag helpt, is een voorbeeld van een motiverende factor. Het lijkt dus essentieel het belang van onze nieuwe gezondheidsgedragingen in te blijven zien, en bovenal gemotiveerd te blijven deze gezondheidsgedragingen uit te voeren. Helaas zijn zelfs gezonde mensen niet per definitie gemotiveerd om louter gezond gedrag te stellen. Waar is onze motivatie van afhankelijk? Het ervaren gevoel van dreiging, het vertrouwen in de gestelde gezondheidsgedragingen, en de aanlokkelijkheid van de tijdelijk verboden vruchten die steeds zoeter kunnen gaan ruiken.

Bladmuziek en applaus

Tenslotte, misschien vormen de hobby’s die we hebben, de concerten en sportevenementen die we bezoeken, en de groepen waar we ons onderdeel van voelen zo’n groot deel van onze identiteit en geven ze ons zo sterk het gevoel ergens deel van uit te maken dat we op lange termijn niet zonder kunnen. En leidt het idee dat we dit alles kwijt zijn of kwijt kunnen raken tot persoonlijke onrust. Het woord zingeving komt in me op. Maar de vraag blijft, waarom zouden we deze zingeving niet online kunnen vinden? In hoeverre kunnen online oplossingen het menselijk contact in de offline wereld vervangen? Een online concert vanuit een lege zaal zorgt voor een hoestvrije ervaring en het voelt alsof je als enige luisteraar eerste rang zit. Misschien is dat nu juist het probleem, het is geen werkelijk collectieve ervaring – een volle zaal is meer dan de som van de mensen die er aanwezig zijn. Applaus voortgebracht door honderden handen, gelukkig hebben we dat tijdens de huidige crisis nog wel gehoord. En blijken veel mensen in staat tot indrukwekkende improvisaties – al zullen velen het fijn vinden om weer terug te keren naar het tijdperk waarin ze slechts uitgeschreven muziek hoefden te spelen.

Bronnen:
– Meijers, Harte, Meynen, Cuijpers, & Scherder (2018). Reduced self-control after 3 months of imprisonment; A pilot study.
– Muraven & Slessareva (2003). Mechanisms of self-control failure: Motivation and limited resources.
– Sarafino & Smith (2014). Health psychology: Biopsychosocial interactions
– Steindl, Jonas, Sittenthaler, Traut-Mattausch, & Greenberg (2015). Understanding psychological reactance. New developments and findings.