America’s favourite killer, dat is de gangbare omschrijving van het hoofdpersonage Dexter uit de gelijknamige serie. Ondanks dat hij een meedogenloze seriemoordenaar is die zijn drang om te doden botviert op criminelen, zijn de kijkers dol op hem. De bloederige scènes waarin Dexter op brute wijze zijn slachtoffers in stukken zaagt, levend nog wel (klein detail), verandert daar niets aan. Kijkers geven aan dat ze hem sympathiek vinden en praten zijn handelen goed.

Moreel ambigue personages

Aristoteles zou vermoedelijk geen fan zijn geweest van Dexter. Zo’n 2300 jaar geleden pleitte hij namelijk voor verhaallijnen met een duidelijke en onbetwistbare morele boodschap: de held die symbool staat voor al het goede moet zegevieren en de schurk die symbool staat voor al het slechte, moet worden gestraft.

Tegenwoordig is de scheidslijn tussen held en schurk niet meer zo scherp en helder. Verhalen bevatten vaker moreel ambigue karakters, oftewel personages die zowel eigenschappen van een held als van een schurk bezitten. Naast Dexter zijn Walter White uit Breaking Bad, Carmen van Walraven uit Penoza en Tony Soprano uit The Sopranos hier voorbeelden van. Als je deze series kent, weet je dat rondom deze antihelden de een na de ander dood neervalt en ze voortdurend de wet overtreden. Tegelijkertijd wil je dat ze ermee wegkomen en in sommige gevallen hoop je zelfs dat ze de trekker van het pistool overhalen. Dit kan in contrast zijn met de opvattingen over moord, criminaliteit en het rechtssysteem die je in de realiteit gebruikt om situaties te beoordelen.

Al met al lijkt het erop dat we ons morele kompas, dat we in de echte wereld gebruiken, laten varen als het over deze attente boeven gaat. Hoe brengen moreel ambigue personages onze heersende opvattingen zo aan het wankelen?

De kracht van het verhaal

Het begint allemaal met een gevoel van sympathie en empathie tegenover het personage, wat alleen kan ontstaan door identificatie. Dit wil zeggen dat je eigenschappen van jezelf herkent in het personage en je jezelf in zijn of haar schoenen kan plaatsen. Hoe sterker de identificatie, des te sneller we geneigd zijn het standpunt en de overtuigingen van het personage over te nemen. Nu is identificatie met een drugsbaron, een sociopaat die structureel mensen in stukken zaagt of de leider van een maffiabende, niet per se vanzelfsprekend of voordehandliggend. Dit kan dan ook enkel bereikt worden door een goed en overtuigend verhaal.

In de serie Dexter wordt bijvoorbeeld een slimme verhaallijn neergezet die zijn daden in zekere zin rechtvaardigen en verklaren. Naast zijn jeugdtrauma, laat het verhaal de gebreken van het justitiële systeem zien, waardoor je mogelijk de conclusie trekt dat hij een held is. Op een bepaalde manier beschermt hij de maatschappij voor slechte mensen en dat gegeven creëert begrip en draagvlak voor zijn daden. Bovendien komt hij regelmatig daadkrachtig op voor zijn naasten. Hiermee benadrukken de makers dat Dexter, net als jij, ook menselijke eigenschappen bezit, zoals betrokkenheid en loyaliteit. Idem dito voor de zieke scheikundeleraar Walter White. Hij wil zijn gezin welvarend en welgesteld achterlaten als hij binnenkort het loodje legt en gaat daarom de drug crystal meth produceren. Zijn drijfveer is de liefde voor zijn familie. Aangezien dit een waarde is die veel mensen nauw aan het hart ligt, is meeleven met het personage bijna vanzelfsprekend.

Beide series schetsen situaties, waarin je als kijker moreel wordt uitgedaagd om te bepalen wat jij in zo’n situaties zou doen. Doordat het verhaal je meeneemt, subtiel de morele grenzen opzoekt en een sympathiek beeld neerzet van het personage, blijf je loyaal aan hem of haar. In het geval van Dexter zelfs als hij een fout maakt en een onschuldig persoon vermoordt.

Gevaarlijk?

Misschien denk je op dit moment wel: waarom is dit relevant? Het zijn toch maar fictieve verhalen? In de werkelijkheid kan ik heus wel onderscheid maken tussen goed en fout gedrag. Logische gedachte, maar zo simpel is het niet. Deze processen verlopen ongemerkt en onbewust. Zo is het aannemelijk dat iemand die vaak misdaadseries kijkt, de criminaliteitscijfers hoger zal inschatten dan iemand die alleen op zondag naar Heel Holland Bakt kijkt. De blootstelling aan bepaalde typen media, in dit geval drama-achtige misdaadseries, hangt dus wel degelijk samen met hoe we de wereld zien. Het is niet voor niets dat strenggelovige groeperingen films en boeken van Harry Potter verbieden.

Best een eng idee dat het kijken naar een simpele tv-serie onbewuste processen in gang zet die ons wereldbeeld en overtuigingen kunnen beïnvloeden wat betreft gewichtige onderwerpen als moord en criminaliteit. Of dit daadwerkelijk tot vergelijkbaar en gevaarlijk gedrag kan leiden, is moeilijk te zeggen. Er zijn moordzaken, waarbij de veroordeelden aangaven dat ze geïnspireerd of gefascineerd waren door de serie Dexter. Toch blijft het lastig om te concluderen dat die moorden een direct gevolg zijn van het kijken naar de serie. Dat zou een bijzonder zeldzame en afwijkende reactie zijn.

Daarentegen is het ontstaan van sympathie voor een moreel ambigue personage blijkbaar een heel natuurlijk en logisch proces. Dus vind jij die ene moordenaar uit die ene serie stiekem wel een toffe peer? Maak je niet druk. Je bent geen gestoorde gek, maar een doodgewoon empathisch mens.

Bronnen:
– Daalmans, Hijmans & Wester (2016). Morele ambivalentie en narratieve complexiteit. Tijdschrift voor Communicatiewetenschap.
– DePaulo & Wilson (2010). The psychology of Dexter.
– Graaf, Sanders, Beentjes & Hoeken (2007). De rol van identificatie in narratieve overtuiging.
– Green, Brock & Kaufman (2004). Understanding media enjoyment: The role of transportation into narrative worlds.
– Gregoriou (2012).’Times like these, I wish there was a real Dexter’: Unpacking serial murder ideologies and metaphors from TV’s Dexter internet forum.
– Hiltunen (2002). Aristotle and the mystery of dramatic pleasure. Aristotle in Hollywood.
– Hollis, Downey, Del Carmen & Dobbs (2017). The relationship between media portrayals and crime: perceptions of fear of crime among citizens.
– Janicke & Raney (2014). How Moral Schemas Impact our Liking and Moral Acceptance of Antiheroes.
– Pfeiffer, Windzio & Kleimann (2005). Media use and its impacts on crime perception, sentencing attitudes and crime policy.
– Raney (2004). Expanding disposition theory: Reconsidering character liking, moral evaluations, and enjoyment.