Bijna een jaar geleden trad het coronavirus ons land binnen. Maatregelen volgden elkaar op. Als ik om mij heen kijk, merk ik dat steeds meer mensen perspectief nodig hebben nu de maatregelen strenger zijn dan ooit. In dit artikel neem ik je mee in een psychologische theorie achter deze menselijke behoefte en onze verschillen in hoe we hiermee omgaan als hier niet in wordt of kan worden voorzien.

Rust, Reinheid, Regelmaat

In de basis, ook al ontkent de jeugd dat geregeld, gedijd de mens het best bij Rust, Reinheid en Regelmaat. Stabiliteit, voorspelbaarheid en kalmte in ons leven zorgen dat we door lage stressniveaus zo optimaal mogelijk kunnen profiteren van onze hersenfuncties. Hierdoor blijven we fysiek gezond en kunnen we helder blijven nadenken en handelen. Een crisisperiode, zoals de pandemie, komt ons niet tegemoet in deze behoefte. In tegendeel juist. We krijgen te maken met veel veranderingen en weinig voorspelbaarheid. Met deze beperkte stabiliteit stijgt ons gevoel van onrust. Denkend aan een huis: als de fundering instabiel is, dan merk je dat na verloop van tijd aan het hele gebouw.

Biologische stress

Deze instabiliteit kan fysieke stress, angst, boosheid en verdriet teweegbrengen. Daar waar concrete oplossingen deze gevoelens kunnen verminderen, staan we voor een uitdaging wanneer er (nog) geen oplossing is. Wat moeten we dan? We kunnen dan eigenlijk niet anders dan ons berusten, de situatie accepteren zoals deze is. Maar dat lukt uiteraard niet altijd en niet iedereen op dezelfde manier. Hoe kan je je berusten in iets wat zoveel nadelen heeft? Het is menselijk om te zoeken naar verbetering.

Illusie van maakbaarheid

Iets wat het moeilijk kan maken is de illusie van maakbaarheid. Het idee dat je alles naar je hand kan zetten, ofwel: controle. Vermoed wordt dat de generaties na de Tweede Wereldoorlog vrijwel geen situaties mee hebben gemaakt waarin men werd geconfronteerd met deze beperkte maakbaarheid. Alles was (individuele situaties daargelaten) weer mogelijk. Vanuit die theorie is het niet zo verrassend dat juist de jongere generaties demonstreren tegen de toenemende beperkingen op de bewegingsvrijheid tijdens deze pandemie. Zoekend naar een manier om deze situatie te controleren, onbekend met deze manier van leven en hoe daarmee te leven.

Grip en controle

Maar wat als je merkt dat controle geen effect heeft of niet lukt? Hiermee is het verschil belangrijk tussen pijn en lijden (Gijs Jansen). Het Boeddhisme pleit dat pijn onlosmakelijk verbonden is met het leven (verlieservaringen, ziekte en teleurstellingen). Ieder mens moet daardoor vroeg of laat een manier vinden om met deze pijn om te gaan. Een helpende manier is grip. Denk aan het plaatsen van een foto van een dierbare na diens overlijden of het erover praten met een vriend. Een niet-helpende manier is controle, dat vaak overmatig lijden tot gevolg heeft. Denk aan overmatig bezig zijn met de overledene, jezelf geen tijd gunnen of er afstand van te nemen. Je kunt dit zien als vechten tegen hetgeen dat als onprettig of moeilijk wordt ervaren, in een poging om de situatie te beïnvloeden die eigenlijk niet direct te beïnvloeden is.

In deze pandemie geldt geen kant en klare oplossing. Er geldt geen maakbaarheid. Alle overheden zijn op zoek naar manieren om het virus te controleren, en vooralsnog lijken de vaccinaties onze voornaamste hoop. Met deze onzekerheid geconfronteerd worden vraagt veel. Pogingen tot grip (wetenschappelijk onderzoek doen, afleiding zoeken, bewegen, ritme behouden, steun zoeken) en controle (uit de hand gelopen demonstraties, obsessief bezig zijn met het nieuws, complottheorieën, ontkennen van het virus) passeren de revue. Zonder dit te veroordelen zijn dit uiteindelijk allen vormen van omgaan met het onacceptabele, namelijk onze beperkte vrijheid. Waarbij vanuit de theorie grip zal leiden tot acceptatie, en controle tot overmatig lijden.

Hulp bij een teveel aan controle, gevoel van te weinig grip

Acceptance and Commitment Therapie, een “derde generatie cognitieve gedragstherapie” (samen met onder andere Mindfulness-Based Cognitive Therapy), heeft als uitgangspunt dat mensen lijden omdat zij hun interne belevingswereld (gedachten, gevoelens, lichamelijke sensaties) proberen te vermijden en/of controleren. Het richt zich daarmee meer op hoe je je tot jouw gedachtes verhoudt zonder ze inhoudelijk bij te stellen. Daarnaast biedt het een kader om mensen te ondersteunen in het leren omgaan met situaties die wellicht niet te veranderen zijn (hoe kom je tot acceptatie?).

Meer hierover lezen? De diverse boeken en website van Gijs Jansen en uiteraard Steven Hayes zijn hierin absolute aanraders. In juni 2021 verschijnt een boek van Denise Matthijssen en Els de Rooij over ACT en jezelf staande houden in een ‘maakbare’ wereld en confrontatie met imperfecties.

Bronnen:
– Gijs Jansen. Time 2 ACT! (2014). Uitgeverij Thema.
– Denise Matthijssen & Els de Rooij (juni 2021) ACT in balans. Uitgeverij Boompsychologie