Bij PsyBlog vinden we het belangrijk en waardevol om ruimte te geven aan ervaringsverhalen. Zo ook die van Renate (pseudoniem). Zij heeft lang gerouwd, maar dan om iets wat er nooit was. Ze geeft haar kijk op deze rouwdans. Een dans, want ook rouw heeft een ritme, verandert in snelheid en intensiteit, vereist hard werken én (afwezige) danspartners.

Rouwen om wat er nooit was

De meeste mensen hebben wel een beeld bij rouw als het gaat om het verlies van een dierbare. Ook vormen van rouw die gaan over zaken als scheiding, ontslag en ziekte worden steeds meer (h)erkend. Maar hoe zit het als iemand rouwt om iets wat er nooit geweest is? Dit kan bijvoorbeeld spelen bij een overlever¹ van (emotionele) verwaarlozing en/of complexe traumaproblematiek. Toen ik mijn trauma’s aanging, herstelde ik met horten en stoten de verloren verbinding met mijzelf. Ik ging weer voelen. Een groot onderdeel daarvan is wat ik nu herken als een rouwproces. Iets in mij heeft altijd geweten dat rouw het juiste woord ervoor was. Het heeft echter jaren geduurd voor ik mezelf kon toestaan het als zodanig te benoemen, beleven en het bewuster aan te gaan.

Overlevingsmechanismen

Terwijl ik dit schrijf, zit ik (toevallig?) in een café tegenover een moeder en haar baby. Het kindje zoekt telkens weer de verbinding op met de moeder. Ze kijkt dan even naar mij en weer terug naar de moeder voor bevestiging. De moeder reageert adequaat en aanwezig. Als kind ben je volledig afhankelijk van je ouders, voor voeding (ook figuurlijk), plek, begrenzing, steun, het vormen van een zelfgevoel, vertrouwen en identiteit. Als de hechtingsfiguur structureel, om wat voor reden dan ook, niet (of niet goed genoeg) aanwezig is of afstemt, staat het kind voor de onmogelijke keuze tussen autonomie en gehechtheid. Als baby zonder ontwikkeld zelfgevoel is die keuze er niet eens echt: na verwoede pogingen tot contact dat uitblijft, geeft ze het op en trekt ze zich terug in zichzelf.² Wegens de afhankelijkheid die inherent is in de ouder-kind relatie zal een (iets ouder) kind, al dan niet onbewust, alles doen om de verbinding te behouden. Dit kind zal zichzelf verlaten, bijvoorbeeld door zich aan te passen of voor de ander te gaan zorgen. Zo ontwikkelen zich allerlei overlevingsmechanismen, met als gevolg gezondheidsproblemen in de breedste zin van het woord.³

Verlangen en angst

Waar gaat deze context van (hechting)trauma in de kern om? Ik denk in eerste instantie om het verlies van de ouder en daarnaast, om herhaling daarvan te voorkomen en het tegelijkertijd te ontkennen: het verlies van het zelf. Bovendien gaat het erom dat dit patroon blijft doorwerken en zich herhalen in andere relaties. Het verlangen naar die verloren ouder blijft. Tegelijkertijd is er een bescherming opgebouwd tegen dat verlangen dat ooit zo onbeantwoord was. Dit deed zodanig pijn dat het als een levensbedreiging voelde. De overlever zit gevangen in de dans tussen het verlangen naar (herstel van) verbinding en de angst waarmee dit gepaard gaat en waartegen zij zich moet beschermen. Zij zal bezig blijven met overleven in plaats van leven, als ze de dans niet afmaakt. Griet op de Beeck omschrijft het als volgt: “wie vanuit trauma zo’n intense nood heeft aan liefde, waardering, erkenning, nabijheid en er tegelijkertijd doodsbang van is, omdat alles wat onbekend is ook potentieel gevaar in zich draagt, komt vast te zitten in een krampachtig proberen om toch maar de juiste mens op de juiste tijd en plaats te zijn en dan kan er nooit iets echts ontstaan” (p.102, uit ‘Het wordt beter’, mijn nadruk).

Verbinden met de wereld om je heen

Uiteraard bestaat het leven uit verbinding, met onszelf, anderen en de wereld om ons heen. Een geslaagd herstelproces richt zich op het steeds meer (weer leren) verdragen van deze verbinding. Elke nieuwe ervaring met wel echt leven kan namelijk, zoals in de quote hierboven beschreven, veel angst oproepen. Daarnaast kan het ook pijn doen. Want het kan je confronteren met alles wat je eerder nooit hebt ervaren of verloren bent als gevolg van de trauma’s en overlevingspatronen. Het gaat dan om hele primaire behoeftes, zoals veiligheid, erbij horen en steun (zie ook Bloom, 2005). In mijn ervaring begon het rouwproces met het eerste herstel van verbinding, namelijk dat van de verbinding met mijzelf. Het was een proces, met terugvallen in overlevingsmechanismen en me langzaam losmaken van de loyaliteit naar de ouders. Ik besefte steeds meer dat wat ik als normaal had beschouwd, in feite niet normaal was.

Dansen door de moeilijke momenten

Dit proces gaat ook daadwerkelijk gepaard met rouwtaken. Het woord ‘taak’ voelt wat misplaatst; het is immers niet iets wat je afvinkt van je takenlijst. Het is wel werk, waar een heleboel tijd en energie naartoe gaat. In sommige fases zelfs bijna alle energie, waardoor het weer als overleven voelt en her-traumatisering op de loer ligt. Vele overlevenden met mij zouden graag zeggen: ‘én door!’ Maar dat hebben we echter altijd ten koste van onszelf gedaan. Ik voel soms impliciet de verwachting van mezelf en anderen om dat te blijven doen. Dit is een boodschap waar iedereen, geloof ik, vatbaar voor is die de moeilijke kanten van het leven ervaart. Iets belangrijks verliezen is een universele ervaring. Laten we ons dan ook samen een weg door dit soort moeilijke processen heen dansen.

1. Ik gebruik het woord overlever, omdat dit voor mij de lading dekt. Die persoon heeft niet alleen de trauma’s overleefd, maar ook de schade die de overlevingsmechanismen hebben aangebracht in diens identiteit, leven en relaties.
2. Gebaseerd op het ‘Still Face Experiment’ door Dr. Edward Tronick. https://www.youtube.com/watch?v=YTTSXc6sARg&t=4s
3. Dit is een hele kort-door-de-bocht omschrijving van de context die aan de basis kan liggen van complexe traumaproblematiek, nog los van bepaalde traumatische gebeurtenissen en omstandigheden zelf.

Bronnen
Op de Beeck, G. (2024), Het wordt beter. Prometheus.
Bloom, S. L. (2005). The Grief That Dares Not Speak It’s Name.
Walker, P. (2011), Grief and Complex PTSD, East Bay Therapist, https://pete-walker.com/pdf/GrievingAndComplexPTSD.pdf.